Skrzynia malowana (posagowa), XIX w., wyk. N.N., poch. Żarowo Małe, gm. Przedecz, Kujawy, fot. J. Czerwiński, Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku. https://muzeum.wloclawek.pl/
Kujawiacy
Tradycyjnym tańcem regionu jest kujawiak - tańczony parami w obrotach wokół własnej osi i po obwodzie koła. Inne popularne tańce, to szybszy od kujawiaka owczarek i dyna - tańczona przeważnie przez kobiety. Obrzędy i zwyczaje Kujaw związane były z porami roku, ważnymi momentami w życiu oraz rokiem liturgicznym. Do dzisiaj praktykowane są jeszcze zwyczaje zapustne, wielkanocne - przywoływki dyngusowe w Szymborzu i dożynki. Charakterystycznym wyposażeniem domów były malowane skrzynie i kredensy (miśniki). Na oknach wieszano firanki wycinane z papieru, a wnętrza izb zdobiły słomiane pająki, bukiety i girlandy kwiatowe z bibuły.
Tekst: Grażyna Szelągowska
Nazwa
Nazwa regionu Kujawy wywodzona jest od słowa kujawa, oznaczającego wiatr i gatunek gleby.
Terytorium
Kujawy leżą na lewym brzegu Wisły. Sąsiadują z ziemią chełmińską, ziemią dobrzyńską, Mazowszem, ziemią łęczycką, Wielkopolską, Pałukami, Krainą. Subregiony etnograficzne to Kujawy: Czarne, Bachorne, Białe, Borowe, Leśne, Nadwiślańskie i Zagoplańskie.
Dominują gleby płowe, brunatne i czarnoziem, wykorzystywane pod uprawę lnu, zbóż i buraków cukrowych. Duże są lokalne pokłady gliny.
Osadnictwo
Pierwotnie funkcjonowało osadnictwo na prawie polskim, od XIII w. na prawie niemieckim. W XVI w. zapoczątkowano osadnictwo olęderskie. W zaborze pruskim prowadzono kolonizację fryderycjańską. Formy osadnictwa, wpłynęły na układy przestrzenne wsi.
Krótki rys historyczny
Kujawy uchodzą za ważny ekonomicznie region w polskiej historii. Rozwój gospodarczy zawdzięczają urodzajnym glebom i położeniu na szlakach handlowych.
W XVI w. panowała gospodarka folwarczno - pańszczyźniana. Żyła tu szlachta średniozamożna i zagrodowa, kmiecie oraz zagrodnicy i wiejscy rzemieślnicy. Uwłaszczenia w czasie zaborów przyczyniły się do przeobrażeń i rozwoju w rolnictwie. Miały też wpływ na nierównomierny rozwój ekonomiczny i kulturę ludową.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Gwara kujawska należy do dialektu wielkopolskiego. Wyraźne są w niej wpływy sąsiednich regionów. Z czasów zaborów pochodzą zapożyczenia z języka niemieckiego i rosyjskiego, które się zaadoptowały i funkcjonowały w słowniku mieszkańców.
W słownym folklorze Kujaw - bajki, przysłowia, zagadki - występują wątki popularne. Znane są bajki magiczne, związane z wierzeniami i legendami oraz podania. Mają różne motywy tematyczne i prostą fabułę. Pojawiają się w nich zbójnicy, krasnoludki, diabły, czarownice, mało jest bajek o zwierzętach.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Ludową muzykę cechują rytmy mazurkowe i tempo rubato. W kapeli wiodącą rolę odgrywały skrzypce, w jej skład wchodziły też większe i mniejsze basy oraz bębenek. Z czasem pojawiły się klarnet, flet, obój, trąbki, harmonia trzyrzędowa lub akordeon. Najbardziej typowe utwory śpiewane, to krótkie jednozwrotkowe przyśpiewki, często improwizowane. Wyróżniają się przyśpiewki społeczne, zwłaszcza te na temat regionu i jego mieszkańców. Pieśni śpiewano głównie w ramach zwyczajów i obrzędów dorocznych oraz podczas wesel.
Tradycyjnym, charakterystycznym tańcem jest kujawiak - tańczony parami w obrotach wokół własnej osi i po obwodzie koła. Inne popularne tańce, to szybszy od kujawiaka owczarek i dyna (tańczona przeważnie przez kobiety) oraz czapnik - o charakterze zabawowym.
Obyczaje i obrzędy
Obrzędy i zwyczaje związane były z porami roku, ważnymi momentami w życiu jednostki albo grupy społecznej oraz rokiem liturgicznym. Obecnie praktykowane są jeszcze zwyczaje zapustne (podkoziołek, chodzenie z kozą), wielkanocne - przywoływki dyngusowe w Szymborzu i dożynki.
Strój
Wyróżnia się strój mężatek. Charakterystycznym elementem jest haftowany czepiec z tiulu lub płótna, obwiązany jedwabną, fabryczną chustką kaczorówką. Pozostałe elementy stroju to: koszula zdobiona haftowanym kołnierzem lub kryzą, gorset, kabatek z peleryną, halki biała i czerwona, spódnica, fartuch oraz duża, turecka chusta (mazanicha). Buty skórzane - czarne czółenka na niskim obcasie lub wiązane, z niskimi cholewkami.
Męski strój składał się z koszuli, czerwonego spencerka (jaka), kaftana, ciemnych spodni z nogawkami włożonymi w buty o wysokich cholewkach i czerwonego, wiązanego pasa. Wierzchnim okryciem był ciemny płaszcz z peleryną - bucha. Noszono czarny kapelusz lub charakterystyczny cylinder albo czapkę rogatywkę.
Ubiory szyto z płótna lnianego i bawełnianego, tkanin wełnianych, batystu, tiulu, jedwabiu, filcu. Stosowano materiały gładkie, przeważały kolory: biały, czarny, czerwony, granatowy, niebieski. Elementy stroju zdobiono głównie białym haftem, pasmanterią, wstążkami, barwnymi obszyciami.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Na kształt wsi i budownictwo wiejskie wpłynęło osadnictwo, kolonizacje i uwłaszczenie. Duży wpływ na region odegrał okres zaboru pruskiego i rosyjskiego oraz związana z tym odmienna polityka zagospodarowywania podzielonego regionu. Pierwsze wsie miały formę owalnic, z czasem zastąpione przez „ulicówki” i „rzędówki”. W dolinie Wisły były „rzędówki bagienne” związane z osadnictwem olenderskim.
Przeważał typ zagrody na planie prostokąta, budynki stały oddzielnie. Dom posadowiony był dłuższą ścianą do drogi, naprzeciw niego stała stodoła, a po obydwu jej stronach, lokowano budynek inwentarski i mniejsze budynki gospodarskie. W niektórych zagrodach były spichlerzyki. Zagrody otaczały drewniane płoty o różnej konstrukcji.
Przeważało budownictwo drewniane, budowano też jednak z gliny lub palonej cegły. Chałupy starszego typu miały podcienia. Stosowano konstrukcje zrębowe i sumikowo - łątkowe. Dachy były przeważnie dwuspadowe i naczółkowe, rzadziej czterospadowe. Kryto je słomą albo trzciną, z czasem dachówką.
Wnętrze domu podzielone było na dwie izby, kuchnię, komorę i dwie sienie oddzielone urządzeniami ogniowymi. Ściany bielono wapnem, zdobiono je też niebieskimi wzorkami robionymi pędzlem z kłosów. Charakterystycznym wyposażeniem były malowane skrzynie i kredensy(miśniki). Na oknach wieszano firanki wycinane z papieru. Wnętrza izb zdobiły słomiane pająki oraz bukiety i girlandy kwiatowe z bibuły, które stawiano w „świętym kącie” i zawieszano na świętych obrazach. Na przełomie XIX i XX w., do ozdabiania izby świątecznej wykorzystywano też misy fajansowe z wytwórni w Kole i Włocławku.
W czasie świąt zwyczajem było wysypywanie wzorów piaskiem wewnątrz i na zewnątrz domu.
Zabytki materialne
Zabytki ruchome i nieruchome związane z kulturą ludową znajdują się głównie w zbiorach Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku i Muzeum Etnograficznym im. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu oraz na terenie skansenu w Kłóbce i Parku Etnograficznego w Toruniu.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Dawna rzeźba ludowa Kujaw związana była ściśle z kultem religijnym, współczesna podejmuje też tematykę świecką. Najczęstszy temat - Matka Boska Skępska i postać Chrystusa Ukrzyżowanego, a także rzeźby świętych, które stawiano w kapliczkach - Antoniego, Józefa, Rocha. Malarstwo związane jest przede wszystkim ze zdobieniem mebli ludowych, zwłaszcza charakterystycznych skrzyń wiannych.
Haft stosowano głównie do zdobienia stroju. Wykonywany był białymi nićmi, krótkimi ściegami: sznureczek, atłaskowy wypukły, wałeczek, kładziony, dziergany i angielski. Rzadziej stosowano haft snutkowy i aplikacje. W hafcie dominują ornamenty roślinne, tworzące zwarte i bogate kompozycje.
Garncarze wykorzystywali bogate pokłady gliny, bardzo dobrego gatunku. Wyrabiali głównie ceramikę biskwitową zdobioną pobiałką oraz polewaną brązową glazurą. Słynne ośrodki garncarskie to: Kowal, Lubień Kujawski, Raciążek.
Bednarze mieli swoje warsztaty w większych miejscowościach. Wytwarzali na potrzeby gospodarstw, browarów i gorzelni. Wyroby sprzedawali na lokalnych rynkach, robili też na zamówienie. Kiedy naczynia klepkowe zaczęto zastępować wyrobami fabrycznymi, bednarze robili już głównie beczki i donice.
Kołodzieje pracowali prawie wyłącznie na zamówienie. Specjalizowali się w robieniu pojazdów konnych, części do nich i naprawach. Rzemiosło to zaczęło zanikać w latach 50. XX w.
Na terenach nadwiślańskich, ze względu na dostępność materiału, pleceniem koszy trudniły się całe rodziny, dla których było to źródło utrzymania. Wykorzystywano takie materiały jak: wiklina, korzeń sosny i jałowca, rogożyna oraz słoma.
Rozwój kowalstwa to druga połowa XIX w. Kowale głównie podkuwali konie, robili przedmioty związane z gospodarstwem wiejskim, wykuwali mniejsze elementy architektoniczne, narzędzia, dokonywali napraw. Wyrabiali też przedmioty dekoracyjne, charakteryzujące się ozdobnymi kształtami i zdobieniami. Znane ośrodki kowalskie to: Lubraniec, Osięciny, Piotrków Kujawski.
Tradycyjne kulinaria
Charakterystyczne potrawy Kujaw, to dania z wykorzystaniem kapusty słodkiej i kiszonej, grochu, fasoli (szbloku). Kapusta z grochem, to jedna z ważniejszych - również obecnie - potraw wigilijnych. Typowymi, regionalnymi zupami są tu czernina i żurek. Znany jest gzik robiony z twarogu i sery prasowane. W czasie postów wykorzystywano dawniej oleje z lnu i rzepaku, tłoczone w wiejskich olejarniach.
Popularny napój to kawa zbożowa (od końca XIX w. z dodatkiem cykorii) i wyrabiany sposobem domowym podpiwek.
Netografia
Gwara i folklor słowny
http://www.dialektologia.uw.edu.pl
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Obyczaje i obrzędy
Strój
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Zabytki materialne
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Tradycyjne kulinaria
Literatura
- Oskar Kolberg, Dzieła wszystkie, t. III-IV, Kujawy, cz.1, Wrocław-Poznań 1962
- Ryszard Kukier, Regionalizacja etnograficzna Kujaw. Na podstawie samookreślenia ludu, „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, t. I, Bydgoszcz 1963
- Sztuka ludowa Kujaw. Przeszłość i teraźniejszość, pod red. Wandy Szkulmowskiej, Bydgoszcz 1997
- Maria Fryczowa, Tradycyjne budownictwo ludowe Kujaw, Toruń 1961
- Dorota Kalinowska, Gzik, żur i prażucha. Tradycje kuchni kujawskiej, Włocławek 2014
- Kultura Kujaw i ziemi dobrzyńskiej. Wybrane zagadnienia, Inowrocław 1986
- Roderyk Lange, Barbara Krzyżaniak, Aleksander Pawlak, Folklor Kujaw, Warszawa 1979
- Halina Mikułowska, Stój kujawski, Atlas polskich strojów ludowych, Poznań 1953
- Krystyna Pawłowska, Zwyczaje i obrzędy doroczne na Kujawach, Włocławek 2001
- Zenon Sobierajski, Gwary kujawskie, Poznań 1952
