Górale Zagórzańscy

Nazwa Zagórzanie, po raz pierwszy odnotowana w połowie XIX w. przez Wincentego Pola, odnosi się do śródgórskiego położenia osad tych górali, nazywanych również Góralami Zagórzańskimi.

Wsie Górali Zagórzańskich rozlokowane były w dolinach górnej Raby i jej dopływów: Mszanki i Kasinki, wciętych głęboko w północne stoki Gorców i wzniesienia Beskidu Wyspowego. Gospodarstwa rolno-hodowlane zakładano w dolinach rzecznych, natomiast na grzbietach wzniesień i śródleśnych polanach rozwijała się szałaśnicza gospodarska paserska. Zagórzanie sąsiadowali z Kliszczakami, Góralami Podhalańskimi i Sądeckimi oraz Lachami od Dobrej i Szczyrzyca.

Systematyczna akcja kolonizacyjna w tym górskim, przygranicznym regionie, przypada na początek XIV w. Śródgórskie doliny zasiedlała głównie ludność rolnicza, podążająca na południe dolinami rzek. Lokowano wówczas najstarsze zagórzańskie wsie – Mszanę Górną, Niedźwiedź, Kasinę Wielką, Olszówkę. Między XV a XVII w. w wyższe partie górskie i tereny grzbietowe Gorców i Beskidów dotarli pasterze wołoscy, przynosząc nowy typ gospodarki i odrębną kulturę.

Część wsi zagórzańskich, od XIV w. wchodzących w skład królewszczyzny, z czasem przeszła w ręce rodów szlacheckich. Przed uciskiem pańszczyźnianym chłopi próbowali się bronić wszczynając bunty, np. w 1651 r. przeciwko staroście nowotarskiemu.   

Gwara i folklor słowny

Gwara Górali Zagórzańskich należy do gwar małopolskich. W części południowej regionu widoczne są wpływy gwary podhalańskiej. W folklorze słownym Zagórzan wiele jest motywów związanych z ludową demonologią oraz dawnymi tradycjami pasterskimi. Bohaterami wielu opowieści są bacowie-czarownicy, wśród nich najsłynniejszy Tomasz Chlipała zwany Bulandą (zm. w 1921).

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

Folklor zagórzański był zróżnicowany, krzyżowały się w nim wpływy zarówno podhalańskie, jak i krakowskie i lachowskie. W południowej części regionu dłużej zachował się archaiczny skład kapel – skrzypce prym, sekund i basy, na północy i wschodzie do składu dołączyły klarnet i trąbka. Tańce u kapeli zamawiano przyśpiewką lub zawołaniem. Chętnie tańczono lokalne warianty polek (na desce, cicho polka) oraz walczyki. Najbardziej charakterystycznym tańcem Zagórzan był Krakowiok chodzony (Krakowiok z góry), wykonywany na weselach i większych uroczystościach. Znany był krzyzok, taniec-zabawa Żyd czy popisowe tańce mężczyzn: siadany i golorz. Do tańców obrzędowych wykonywanych podczas wesela należały oj chmielu i taniec ze skrzyniom. Obrzędowym tańcem mężatek, towarzyszącym ostatkowym zabawom, był pełen wysokich podskoków taniec na len, na konopie. Wśród dawnych, zapomnianych już tańców, wymieniane są: bąk, drobny taniec, obyrtany, podhalański.

Obyczaje i obrzędy

W Niedzielę Palmową w Rabce-Zdroju, przy XVII-wiecznym kościele pw. Marii Magdaleny, odbywa się konkurs palm wielkanocnych, jeden z najstarszych w Polsce, organizowany przez rabczańskie muzeum od 1958 r. Tradycja wykonywania okazałych palm przybranych zielenią i kwiatami z bibuły jest wśród Zagórzan wciąż bardzo żywa.

Strój

Strój Zagórzan zalicza się do ubiorów karpackich. Był zróżnicowany, z wyraźnymi wpływami grup sąsiednich: Lachów we wschodniej części regonu, Kliszczaków na zachodzie, na południu Górali Podhalańskich. Wyróżnikiem stroju męskiego była hazuka – sukmana z ciemnego samodziału, zdobiona przy krawędziach obszyciami z trzech wełnianych, czerwonych sznurków oraz haftem czerwoną i szarą włóczką. Typowe były kożuch i serdaczki bez rękawów, szyte ze skór owczych wyprawianych na biało, lamowane czarnym barankiem i zdobione aplikacjami z safianowej skórki czerwonej i zielonej oraz haftem. Białe sukienne portki o góralskim kroju miały dwa przypory i cięte kieszonki, ich nogawice były szerokie. W przeszłości były skromnie zdobione lampasem naszywanym ze sznurka i niewielkim wyszyciem przy przyporach, z pętlicą w formie węzła rycerskiego lub sercówką, często z haczykowatymi kogutkami. Na południu szybko modne stały się parzenice wzorowane na podhalańskich. W okolicach Kasiny Wielkiej latem do stroju świątecznego mężczyźni nosi także spodnie płócionki z grubego płótna lnianego. Do połowy XIX w. stroje kobiece – halki, zapaski, spódnice-fartuchy, koszule, chusty naramienne i czepcowe – szyto z lnianego płótna samodziałowego i zdobiono białym haftem. W II połowie XIX w. weszła moda na płótna barwione, m.in. granatowe i niebieskie farbanice oraz ręcznie drukowane durki, a z czasem także fabryczne kolorowe perkale, batysty i tybety. Na gorsety starszego typu przeznaczano kwieciste atłasy, satyny i adamaszki. Na przełomie XIX i XX w. upowszechniły się gorsety z aksamitów, zdobione złotym szychem, późnij także cekinami i koralikami. Charakterystyczne był motyw kwiatowy i tzw. latoróżki.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Wsie Zagórzan biegły dnem dolin, miały układ łańcuchówek. Zagrody były przeważnie dwubudynkowe. Dom mieszkalny sytuowano frontem do drogi, równolegle do niego stawiano budynek gospodarczy - okół, w którym pod jednym dachem mieściły się stajnia, boisko i stodoła. U bogatych gospodarzy stodoła stała oddzielnie. Budynki stawiano z drewna świerkowego lub jodłowego, w konstrukcji zrębowej. Szpary pomiędzy belkami utykano mchem lub psiorą (trawą z górskich polan) i zalepiano gliną. Dachy, przeważnie dwuspadowe, były w przeszłości kryte słomą, później gontem. Dla wsi zagórzańskich charakterystyczne były górskie przysiółki i osiedla, zakładane na śródleśnych polanach, o nieregularnej zabudowie dostosowanej do nierówności terenu. Na halach wznoszono zabudowania służące sezonowemu wypasowi: mieszkalno-gospodarczy szałas, przenośny koszar dla owiec i budkę do stróżowania nocą.

Zabytki materialne

Jeden ze słynniejszych zabytków regionu, Kapliczka na Jaworzynie Kamienickiej, została ufundowana w 1904 r. przez Tomasza Chlipałę - najsławniejszego gorczańskiego czarownika, znanego jako baca Bulanda. Pochodził ze Szczawy, z osiedla Bulandy, ale gazdował w Lubomierzu, a wypasał na polanie nieopodal kapliczki. Pieniądze na jej fundację miał zarobić na poradach medycznych, choć nigdy nie brał za nie więcej niż jedną koronę, a biednym pomagał za darmo. Według legendy kapliczkę postawił po śmierci ukochanej córki lub też na prośbę pokutujących dusz osób, które zginęły w Gorcach.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Tradycje rzemieślnicze regionu związane były przede wszystkim z obróbką drewna. W zagórzańskich wsiach pracowało wielu cieśli, ośrodkiem rzemiosła była Kasinka Wielka. Rozwijało się stolarstwo i koszykarstwo. Z malowanych skrzyń posagowych znane były Konina i Poręba Wielka, w Mszanie Dolnej działała filia fabryki mebli giętych w Jazowsku. Wyplatano półkosze do wozów, elementy mebli i kosze z korzeni. Konina słynęła z wyrobów bednarskich. Rabka i pobliska, kliszczacka Skomielna Biała, były ważnym ośrodkiem garncarskim. W II połowie XIX w. działało tam 35 pracowni, a rabczańscy garncarze byli zrzeszeni w cechu. Powszechne były zajęcia oparte na obróbce nici lnianych i wełny oraz tkactwo. Po wsiach wędrowali krawcy specjalizujący się w szyciu i zdobieniu sukiennych portek i hazuk. Wiele kobiet zajmowało się haftowaniem gorsetów. Wytwarzano też kożuchy i serdaki. Artystą, który po II wojnie światowej nawiązał do popularnych w zagórzańskich domach obrazów malowanych na szkle, był Jan Fudala z Olszówki (1951-2008).

Tradycyjne kulinaria

Jedną z tradycyjnych potraw zagórzańskich jest zupa z karpieli (brukwi) – korpielonka. Mogła być gotowana na wodzie i dodawana do ziemniaków ze skwarkami. W czasie postu podawano ją jako przechlipkę do ziemniaków bez omasty. Niektórzy urozmaicali ją, zalewając ugotowane karpiele wrzącym mlekiem.

Terytorium

https://www.etnozagroda.pl/gorale-zagorzanscy

Rys historyczny

https://www.etnozagroda.pl/gorale-zagorzanscy

Gwara i folklor słowny

https://www.etnozagroda.pl/gorale-zagorzanscy/gwara-ciekawostki-gwarowe-w-regionach

https://skarbygorali.pl/artykul/zagorzanie-92114709

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec

https://www.etnozagroda.pl/gorale-zagorzanscy/tance-ludowe-regionu-zagoacute-rzan

https://www.etnozagroda.pl/gorale-zagorzanscy/tance-ludowe-regionu-zagoacute-rzan-2

Obyczaje i obrzędy

https://www.etnozagroda.pl/gorale-zagorzanscy/obrzedy-i-zwyczaje-doroczne-cz-1

https://www.etnozagroda.pl/gorale-zagorzanscy/obrzedy-i-zwyczaje-doroczne-cz-2

https://www.etnozagroda.pl/gorale-zagorzanscy/obrzedy-i-zwyczaje-rodzinne

https://etnomuzeum.eu/zbiory-mek

https://skarbygorali.pl/artykul/zagorzanie

Strój

https://www.etnozagroda.pl/gorale-zagorzanscy/stroacute-j-i-ubioacute-r-codzienny

https://skarbygorali.pl/artykul/zagorzanie-111404070

https://etnomuzeum.eu/zbiory-mek

https://etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

https://www.etnozagroda.pl/gorale-zagorzanscy/budownictwo-i-mieszkanie-wiejskie

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

http://muzeum-orkana.pl/aktualnosci/kolekcja-ceramiki/

http://muzeum-orkana.pl/filmy/

https://etnomuzeum.eu/zbiory-mek

https://www.etnozagroda.pl/gorale-zagorzanscy/rzemioslo

Tradycyjne kulinaria

https://www.etnozagroda.pl/gorale-zagorzanscy/pozywienie-kuchnia

https://malopolska.pl/malopolskismak

https://gov.pl/web/rolnictwo/lista-produktow-tradycyjnych12

1. Bujak J., Garncarstwo w Rabce, Rabka 1964.
2. Ceklarz K., Majerczyk D., Krakowiacy, Lachy, Górale. Stroje wsi małopolskiej, t. V: Górale Zagórzańscy, Górale Kliszczaccy, Nowy Sącz 2020.
3. Flizak, S., Strój Zagórzan, „Atlas Polskich Strojów Ludowych”, t. 18, cz. V Małopolska, z. 5, Wrocław 1956.
4. Flizak S., Kasinka Mała, [w:] Materiały etnograficzne z powiatu limanowskiego, z. 2, red. Piotr Kaleciak, Wrocław 1971.
5. Janicka-Krzywda U. (red.), Kultura ludowa Górali Zagórzańskich, Kraków 2014.
6. Kamocki J., Mieszkańcy Beskidu Wyspowego i Gorców, Katowice 1981.
7. Kobylińska J., Słownik gwary gorczańskiej (zagórzańskiej), Kraków 2001.
8. Piskorz-Branekova E., Polskie stroje ludowe, t. 3, Warszawa 2007.
9. Różański W. (red.), Gorczański Park Narodowy. 25 lat ochrony dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego Gorców, Poręba Wielka 2006.