Sektor Lessowy 03.11.2021. Fot Mariusz Łężniak, Muzeum Wsi Kieleckiej. https://mwk.com.pl/
Region Kielecko-Świętokrzyski
Bliskość opactwa świętokrzyskiego i puszcza miały wpływ na kulturę ludową regionu. Wiara i wierzenia przeplatały się tu ze sobą. Lud świętokrzyski tworzył własne melodie i według własnej woli przekształcał inne. Muzyka ludowa regionu, to szeroki zakres pieśni, piosenek i przyśpiewek oraz tańców, instrumentów i kapel. Powszechne w regionie rodzaje twórczości o specyficznej formie, to: kowalstwo artystyczne, ceramika, wytwarzanie koronek, serwet, obrazów na szkle. Unikalne w skali kraju jest bziukanie ogniem, zwyczaj stary, ale opisany dopiero w XIX wieku. Innym praktykowanym w czasie wielkanocnym zwyczajem jest bębnienie do rozpoczęcia mszy rezurekcyjnej, obwieszczające Zmartwychwstanie Chrystusa.
Tekst: Alicja Trukszyn
Nazwa
Dzisiejsze województwo świętokrzyskie, to region trzech krain: Góry Świętokrzyskie, Ponidzie, Wyżyna Sandomierska. Nazwa regionu pochodzi od Gór Świętokrzyskich, z centralnie położonymi Kielcami. Tworzą go ziemie historycznych powiatów: chęcińskiego, wiślickiego, częściowo radomskiego oraz sandomierskiego z Opatowem. Odległą podwaliną administracyjną była prowincja, a później województwo sandomierskie - stolica Sandomierz. W VIII – X w. na Łysej Górze istniał ośrodek kultu pogańskiego. W latach 1136-1137 Bolesław III Krzywousty ufundował tu opactwo benedyktynów, a w rok późnij dla syna Henryka utworzył Ziemię Sandomierską. W XI wieku stały tu grody: Małogoszcz, Tarczek, Wiślica, Zawichost. W okresie XI-XII w. obszar między Wisłą, Pilicą i Kamienną tworzyły ziemie: sandomierska, wiślicka i krakowska. W końcu XIV w. część Sandomierskiego (lewy brzeg Wisły) podzielono na powiaty: Sandomierski, Radomski, Chęciński; w XVI w. składało się ono z 9 powiatów. W XIX w. Oskar Kolberg podzielił województwo sandomierskie na regiony: kielecki; sandomierski, radomski, opoczyński.
Terytorium
Bliskość opactwa świętokrzyskiego i puszcza miały wpływ na kulturę ludową regionu. Wiara i wierzenia przeplatały się ze sobą. Ukształtowanie terenu, fauna i flora kreowały rzeczywistość, będącą efektem izolacji i odrębnych warunków środowiskowych, Gwara, wierzenia, stroje ludowe, sztuka i rzemiosło miały zawsze punkty wspólne: jeleń, krzyż, baba Jaga.
Osadnictwo
Najstarsze ślady osadnictwa wiążą się tu z kulturą trzciniecką - do ok. 1300 r. p.n.e w górnym i środkowym dorzeczu Wisły. Podstawą gospodarki było rolnictwo i pasterstwo, o czym świadczą archeologiczne osady ze szczątkami zbóż, kośćmi bydła rogatego, owiec, świń, kóz oraz mięso zwierząt dzikich – jeleni, dzików i lisów. Ziemia świętokrzyska w czasie istnienia państwa polskiego była terenem rozwiniętym. Powstawały pierwsze osady ludów słowiańskich. Góry Świętokrzyskie zostały skolonizowano najpóźniej (biskupstwo krakowskie zakładało osady dla eksploatacji złóż rud). Wyróżnia się trzy okresy osadnicze:
- Średniowieczny - o charakterze rolniczym. W XIII w. rozciąga się ono w najurodzajniejszych dolinach rzecznych, od wschodu do Nowej Słupi, a od południa do doliny Belnianki. Przełom XIII/XIV w. to lokowanie miast na prawie magdeburskim: Bodzentyn, Chęciny, Jędrzejów, Koprzywnica, Kunów, Kurzelów, Łagów, Opatowiec, Opatów, Pacanów, Połaniec, Wiślica, Sandomierz, Skalbmierz, Stopnica, Szydłów, Zawichost, Pierzchnica, Radoszyce, Nowa Słupia, Kielce i Wodzisław. Wsie urządzały się wokół miast i wzdłuż dróg do nich wiodących.
- Rolniczo-przemysłowy, w wieku XV—XVI. Ludność osad położonych w wyższych partiach dolin zajmowała się uprawą ziemi i najmowała do pracy w tworzących się przemysłach górniczych i hutniczych.
- Okres osadniczy obejmujący XVII i XVIII w., w którym doszło do zajęcia najwyższych partii Łysogór.
Krótki rys historyczny
Od XIV wieku do 1795 r., region świętokrzyski stanowił część prowincji małopolskiej z siedmioma powiatami. Sejmiki ziemskie województwa odbywały się w Opatowie, na których obierano na sejm koronny posłów (po jednym z powiatu) i dwóch deputatów z całego województwa na trybunał małopolski do Lublina i jednego komisarza do Radomia. W XIX stuleciu zrodziło się pojęcie „ziemi kieleckiej” lub „regionu kieleckiego” oraz „świętokrzyskiego”.
Kultura ludowa
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Lud świętokrzyski tworzył własne melodie i według własnej woli przekształcał cudze. Przekazywano teksty ustnie, bez zapisu nutowego. Muzyka ludowa regionu, to również szeroki zakres pieśni, piosenek i przyśpiewek oraz tańców, instrumentów i kapel.
Obyczaje i obrzędy
Wpisane w roczny kalendarz agrarny. To wręcz religia, wyznanie, przeświadczenie o słuszności i potrzebie ich kultywowania. Przekonanie o istnieniu zjawisk nadprzyrodzonych i przyjęte w grupie sposoby zachowania się w określonych sytuacjach: taniec na len i konopie – kusoki/zopusty, ostatki, potańcówki w chałupie, topienie Marzanny, błogosławieństwo, gaik maik, chrzciny, jesienne zajęcia gospodarskie.
Strój
Region leży w strefie zazębiania się wpływów małopolskich z mazowieckimi. Można wyróżnić stroje: południowo-małopolskie (krakowski, sandomierski, świętokrzyski i kielecki) oraz północne o wpływach Mazowsza (opoczyński i strój Puszczy Radomskiej). Północną granicę stroju krakowskiego (wschodniego), wyznacza noszenie charakterystycznej brązowej sukmany z tzw. „suką”. Jej zasięg wyznaczała linia biegu rzeki Krztyni, następnie Nidy aż do Morawicy i na południe ku Chmielnikowi.
Fot. Muzeum Wsi Kieleckiej. https://mwk.com.pl/
Fot. Muzeum Wsi Kieleckiej. https://mwk.com.pl/
Fot. Muzeum Wsi Kieleckiej. https://mwk.com.pl/
Fot. Muzeum Wsi Kieleckiej. https://mwk.com.pl/
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Typ zabudowy wsi powszechny w regionie, to jednodrożny zwarty (ulicówka). Inne występujące typy, to: wielodrogowy (układ przynajmniej kilku dróg); placowy (plac centralny bez cech rynku ze względu na jego nieregularność); miejski z rynkiem i zwartą zabudową wokół rynku i głównych ulic; urbanistyczny z rynkiem w centrum, z ubytkami zabudowy wokół niego lub z zabudową częściowo zagrodową wokół rynku; pierwotnie miejski (tracący typowo miejski charakter), z rozległym placem, będącym prawdopodobnie pozostałością rynku, wokół którego dominuje zabudowa zagrodowa i zabudowany wewnątrz. Sporadycznie występują też inne formy.
Zabytki materialne
Zamek Królewski w Chęcinach, Pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach. Klasztor na Łyścu, Zamek Krzyżtopór, Muzeum Archeologiczne i rezerwat przyrody Krzemionki Opatowskie, Opactwo Cystersów w Wąchocku, Zamek w Szydłowie, Bazylika kolegiacka w Wiślicy, Samsonów (ruiny Huty Józef), Sztetl w Chmielniku, ruiny zamku w Bodzentynie, kościół w Tarczku.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Powszechne w regionie rodzaje twórczości, o odrębnej i unikatowej formie, to: kowalstwo artystyczne, ceramika, koronki, serwety, obrazy na szkle, rzeźby, kosze wiklinowe, garncarstwo, rymarstwo, powroźnictwo, budownictwo, wytwarzanie narzędzi, strojów, przedmiotów zdobniczych i codziennego użytku; przedmioty kultu religijnego.
Tradycyjne kulinaria
Kuchnia świętokrzyska wywodzi się z tradycji wiejskiej. Niezbyt żyzna ziemia rodziła: ziemniaki, kapustę, rośliny strączkowe, zboża na kaszę i mąkę. Lasy dostarczały grzybów i miodu, a żyzne Ponidzie i Sandomierszczyzna owoców. Podstawowe dania, to: zalewajka gotowana na kwaśnym żurze z ziemniakami, grzybami i skwarkami, goły z okrasą, kugiel – zapiekanka ziemniaczana z mięsem - danie żydowskie, parzybroda – na kapuście z ziemniakami z boczkiem, cebulą; ciaparacha – kapusta z grochem, barszcz czerwony z ziemniakami; podpłomyki, pierogi z jagodami, zakwas z buraków.
Inne wyróżniki
Bębnienie. Kawalerowie bijący w wielki bęben, obwieszczający o Zmartwychwstaniu Chrystusa, trwa do rozpoczęcia mszy rezurekcyjnej. Jest to nawiązanie do dnia zmartwychwstania Chrystusa, kiedy to powstać miał ogromny huk, aż pękały skały.
Netografia
Gwara i folklor słowny
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Obyczaje i obrzędy
Strój
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Zabytki materialne
https://www.swietokrzyskie.pro
https://www.dladziedzictwa.org
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Tradycyjne kulinaria
Literatura
- Cygan St., Z gwary świętokrzyskiej, Kielce 2009.
- Gloger Z., Geografia historyczna dawnej Polski, Kraków 1903.
- Kamocki J.M., Strój świętokrzyski, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1961.
- Pałucki W., Atlas Historyczny Polski, Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku, IH PAN, 1993.
- Szot-Radziszewska, Trukszyn A., Musiał E., Potrawy tradycyjne z regionu Gór Świętokrzyskich, Modliszewice 2014.
- Okła G., Mała Ojczyzna Świętokrzyskie, Dziedzictwo Kulturowe, Kielce 2002.
- Patkowski A., Sandomierskie – Góry Świętokrzyskie, Cuda Polski, Poznań 2012.
- Pyzik Z., Pieśni ludowe z Łysogór, Kielce 1963.
- Skotnicka J., Dział Sztuki Ludowej [w:] Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach, 2009.
- Suchorowski St., Gaik Świętokrzyski, Widowisko obrzędowe w 1 odsłonie, Kielce 1938.
- Szurowa B., Drewniane budownictwo ludowe we wsi Kakonin w powiecie kieleckim. Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 9, 429-465, 1975.
- Trukszyn A., Kalendarz zwyczajów ludowych – świętokrzyski rok agrarny, Kielce 2023.
- Woźniak A., Piękno użyteczne. Polskie stroje ludowe, katalog wystawy, Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi, 2004.
- UCHWAŁA NR LXV/806/23 SEJMIKU WOJEWÓDZTWA ŚWIĘTOKRZYSKIEGO z dnia 26 października 2023 r. w sprawie przyjęcia ,,Programu Opieki nad Zabytkami Województwa Świętokrzyskiego na lata 2023-2026"
