Dziady zapustne, Radziłów, 2002 r. Fot. Artur Gaweł, Podlaskie Muzeum Kultury Ludowej w Wasilkowie. https://pmkl.pl/
Mazowsze Wschodnie
Śpiew i muzyka towarzyszyły mieszkańcom Mazowsza wschodniego podczas świętowania, przy pracy i zabawie oraz w trakcie uroczystości religijnych. Wyrabiano tu charakterystyczne instrumenty - ligawy, na których otrąbywano Adwent i grywano różne wymyślane przez legaczy melodie. Krajobraz wschodniego Mazowsza wzbogacały: zawieszane na drzewach drewniane kapliczki, krzyże stawiane na krańcach wsi oraz kaplice na rozstajach dróg. W oczy rzucały się również drewniane wiatraki i młyny wodne. Tradycyjna kuchnia regionu oparta była na produktach pochodzących z własnego gospodarstwa i lasów. Jedzono barszcz grubo mielonego żyta, żur z rozczynu ciasta chlebowego, kluski, zacierki, groch z polewką. Mięso jadano od święta.
Tekst: Beata Maksymiuk-Pacek
Nazwa
Na terenie Mazowsza Wschodniego występowały gęste lasy. Stąd też nazwa „Mazowsze Leśne”.
Terytorium
Mazowsze wschodnie na północy graniczy z Kurpiami Białymi, na południu z Lubelszczyzną, na wschodzie zaś z południowym Podlasiem. Na zachodzie linią graniczną jest Wisła. Mazowsze zamieszkiwali Mazowszanie.
Osadnictwo
Na przełomie XIV i XV wieku przybyli na te tereny osadnicy, wywodzący się głównie z tzw. szlachty zagrodowej. Jej przedstawiciele niewiele różnili się statusem ekonomicznym od chłopów, jednak pielęgnowali pamięć o dawnych przywilejach. Tym co odróżniało ich od miejscowych chłopów był sposób bycia, obycie towarzyskie oraz sposób w jaki budowali swoje domy – dworki. Szlachta miała duży wpływ na ukształtowanie się lokalnej kultury.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Gwara występująca na obszarze wschodniego Mazowsza była częścią dialektu mazowieckiego z charakterystycznym mazurzeniem, które polega na wymowie spółgłosek [sz], [ż], [cz], [dż] jako [s], [z], [c], [dz], np. masz jako [mas], czapka jako [capka], żaba jako [zaba], dżdżownica jako [dzowńica], czyli na zastępowaniu spółgłosek szumiących spółgłoskami syczącymi. Gwara używana jest już sporadycznie i jedynie przez najstarszych mieszkańców regionu.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
We wsiach wschodniego Mazowsza wyrabiano ligawy, na których grywano w czasie adwentu różne wymyślane przez legaczy melodie. Jednym ze znanych legaczy w regionie jest Stanisław Jałocha (ur. w 1948 roku), który przekazał umiejętność gry na ligawie kilkunastu młodym osobom, dzięki czemu na wschodnim Mazowszu ten zwyczaj jest wciąż żywy. Śpiew i muzyka towarzyszyły mieszkańcom Mazowsza wschodniego podczas świętowania, przy pracy i zabawie oraz uroczystościach religijnych. Typowa kapela występująca na tym obszarze składała się ze skrzypka i basisty. Charakterystycznym instrumentem na wschodnim Mazowszu była harmonia pedałowa.
Obyczaje i obrzędy
Obrzędowość ludowa Wschodniego Mazowsza jest ściśle związana ze świętami kalendarzowymi i rodzinnymi, jakie są obchodzone w całym kraju. Do dziś na tym obszarze żywa jest tradycja „otrąbywania Adwentu” na ligawach. W okolicach Trzcińca, Dębego Wielkiego, Gręzowa znane było chodzenie z Herodami. Praktykowano także w okresie Bożego Narodzenia kolędowanie z szopką i gwiazdą. Te tradycyjne widowiska kolędnicze dzisiaj nie są powszechnie znane, możemy je jedynie spotkać na różnych przeglądach kolędniczych. Istotną rolę w podtrzymywaniu pamięci o dawnych tradycjach i zwyczajach miało Centrum Kultury i Sztuki w Siedlcach, z którego inicjatywy przy dużym zaangażowaniu animatorki kultury Wandy Książopolskiej organizowano cykliczne spotkania poświęcone np. folklorowi religijnemu „Przy źródełku”, tradycjom związanym z zapustami i ostatkami „Kusaki”, tradycjom kolędniczym „Kolędnicy”, Mazowiecki Festiwal Kapel i Śpiewaków „Powiślaki”, „Jesienne wieczory” poświęcone teatrom ludowym.
Strój
Wschodnie Mazowsze swoim zasięgiem obejmuje powiaty: siedlecki, garwoliński i łukowski, dlatego też stroje ludowe występujące dawniej na tym terenie czerpały z tradycji wspomnianych grup ludności. Opisał je dokładnie Oskar Kolberg w tomie 26-tym Dzieł wszystkich.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Wschodnie Mazowsze kojarzy się z drewnianą architekturą. Domy wznoszono z drewna w konstrukcji zrębowej na planie prostokąta. Pokrywane były dwuspadowym dachem. Wzbogacały je detale architektoniczne, takie, jak: okapniki w szczytowych ścianach, ozdobne narożniki, wycinane elementy szalówki. Krajobraz wschodniego Mazowsza urozmaicają zawieszane na drzewach drewniane kapliczki, krzyże stawiane na krańcach wsi oraz kaplice znajdujące się na rozstajach dróg. Krajobraz wschodniego Mazowsza to także drewniane wiatraki i młyny wodne.
Zabytki materialne
Maciejowice posiadają jeden z najpiękniejszych rynków w centralnej Polsce, z klasycystycznym ratuszem, w którym mieści się Muzeum Tadeusza Kościuszki. W Miętnem uwagę przyciąga zespół dworsko-parkowy z I połowy XIX wieku. Muzeum Ziemiaństwa w Dąbrowie znajduje się w otoczeniu zabytkowego parku i sadu. W Pilawie warto zobaczyć drewniany zespół dworca kolejowego z 1877 r.; w Wojcieszkowie zespół dworski. Żelechów z kolei posiada jeden z większych w Europie rynków z zabytkowymi sukiennicami.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Podobnie jak w innych częściach Mazowsza tak i tutaj ludzie trudnili się tkactwem, plecionkarstwem oraz garncarstwem. Dzisiaj na różnych imprezach lokalnych można poznać dawne rzemiosła, jakimi zajmowali się mieszkańcy Mazowsza wschodniego.
Tradycyjne kulinaria
Tradycyjna kuchnia wschodniego Mazowsza oparta była na produktach pochodzących z własnego gospodarstwa i lasów. Jedzono barszcz z żyta grubo mielonego, żur z rozczynu ciasta chlebowego, kluski, zacierki, groch z polewką, kaszę z mlekiem itp. Mięso jadano od święta. Dziś charakterystycznymi dla tych terenów potrawami są: pyzy z mięsem i parowańce – rodzaj drożdżowej bułki przygotowywanej (gotowanej) na parze.
Netografia
Terytorium
https://mazowieckiszlaktradycji.pl/poi-lista/minskie/
Gwara i folklor słowny
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
https://etnofon.pl/archiwum/kolekcja-nagran-wandy-ksiezopolskiej-mazowsze-wschodnie/
Strój
Zabytki materialne
https://samorzad.gov.pl/web/powiat-garwolin/warto-zobaczyc
Tradycyjne kulinaria
https://ok.wieliszew.pl/index.php?cmd=aktualnosci&opt=pokaz&id=688
Literatura
- Maria Biernacka, Wsie drobnoszlacheckie na Mazowszu i Podlasiu. Tradycje historyczne a współczesne przemiany, Wrocław-Warszawa-Kraków 1966.
- Oskar Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 26: Mazowsze, Kraków 1887.
- Piotr Dorosz, Śpiewnik wschodnio-mazowiecki, Fundacja Magiczne Kąty 2020.
- Jacek Jackowski, Łowickie a Rawskie – muzyczne subregiony Mazowsza. Źródła historyczne i współczesne badania terenowe, Warszawa 2007.
- Kolędowanie wschodnie Mazowsze, południowe Podlasie, opracowanie Wanda Książopolska, Siedlce 2017.
- Kultura tradycyjna gminy Wojcieszków, red. Jan Adamowski, Mariola Tymochowicz, Lublin 2018.
- Lechosław Herz, Igrzec. Opowieści mocno osobiste, Warszawa 2021.
