Stara wioska na mazowszu

Rzeźby Eugeniusza Węgiełka, Pęcław, gm. Góra Kalwaria, pow. piaseczyński. Fot. Paweł Heppner, 2015. Zasoby Mazowieckiego Szlaku Tradycji mazowieckiszlaktradycji.pl

Urzecze

Urzecze rozciąga się wzdłuż Wisły na południe od Warszawy. Osadnictwo na tych terenach jest rezultatem migracji różnorodnych grup społecznych. Oprócz rdzennej ludności mazowieckiej, na te ziemie w XVII wieku przybyli osadnicy olęderscy oraz flisacy. Obecnie w miejscowości Nadbrzeż organizowane są Zielone Świątki nawiązujące do tradycji flisackich, stanowiących ważny element dziedzictwa kulturowego Urzecza. Na święto uczestnicy przypływają w udekorowanych gałęziami łodziach. Do ważniejszych przykładów twórczości należy charakterystyczny dla tego regionu haft z motywem kwiatów lub drzewa życia.

Tekst: Amudena Rutkowska

Nazwa

Urzecze (Urzyce, gwar. Łurzyce). Mieszkańcy regionu to Urzycanie (gwar. Łurzycoki). Nazwy te pochodzą od wyrażenia u rzeki, to znaczy – nad rzeką, a dokładniej – nad rzeką Wisłą.

Terytorium

Urzecze położone jest na ziemiach ciągnących się wzdłuż Wisły, w jej najbliższym sąsiedztwie, na południe od Warszawy. Po prawej stronie od Saskiej Kępy (obecnie w obrębie Warszawy) do starorzecza Wilgi (w okolicach wsi Nieciecz), po lewej – od rzek Jeziorki i Wilanówki do dawnego ujścia Pilicy niedaleko wsi Potycz. Od zachodu granicę wyznacza skarpa warszawska, od wschodu terasa wydmowa i lasy Równiny Garwolińskiej. Na społeczność zamieszkałą na tych terenach wpływ miała bezpośrednia bliskość Wisły i łatwość komunikacji rzecznej z Warszawą.

Osadnictwo

Na dziedzictwo tego terenu składały się zarówno kultura korzystającej z tych obszarów ludności mazowieckiej od początków istnienia Ziemi Czerskiej, jak też osadnicy olęderscy przybyli tu w XVII w., a także wędrowna społeczność flisaków zajmujących się spławianiem towarów. Najprawdopodobniej właśnie w XVII w. wraz z pojawieniem się na tym terenie olędrów zaczęła kształtować się specyficzna społeczność odmienna od grup w pozostałych mikroregionach tej części Mazowsza.

Krótki rys historyczny

Historię tego terenu najłatwiej prześledzić poprzez kolejne etapy kolonizacji osadników olęderskich, czyli od XVII w. Wcześniej podejmowano próby stałego zagospodarowania tych terenów przez ludność mazowiecką z sąsiednich obszarów, jednak były to tymczasowe rozwiązania – ze względu na brak umiejętności opanowania obszarów zalewowych. W 1628 r. olędrzy zasiedlili Saską Kępę, a następnie kolejne „kępy” wzdłuż Wisły do Kozienic zawierając kontrakty z właścicielami ziemskimi na czas kilkudziesięciu lat. Najstarszą wzmianką o odrębnym regionie jest zapis z 1737 r. dotyczący Powsina wchodzącego w skład dóbr wilanowskich. Największy etap zasiedlania miał miejsce w okresie rozbiorowym.

Znaczenie dla miejscowej ludności, choć w mniejszym zakresie niż w pozostałych częściach Mazowsza, miało uwłaszczenie w 1864 r. Do tego czasu społeczność Urzeczan była zróżnicowana pod względem statusu własności: olędrzy w większości dzierżawili ziemię w zamian za czynsz, chłopska ludność mazowiecka musiała wypełniać obowiązki pańszczyźniane. Flisacy z kolei posiadali przywileje cechowe nadane im przez króla Władysława IV Wazę w XVII w.

Kultura ludowa

Gwara i folklor słowny

W pamięci współczesnych mieszkańców Urzecza zachowały się powiedzenia o cechach gwarowych. Są to w większości teksty przekazywane sobie ustnie i do czasu prowadzonej w ostatnich latach dokumentacji (Stanaszek 2012), nigdy wcześniej nie spisane. Badania nad gwarą nie doczekały się jeszcze jednak odrębnego opracowania. Przykłady powiedzeń noszących cechy gwarowe: Lepiej na Łurzycu na wirzbie niż na Polesiu w izbie; Jak nie losek to piosek; Oryle, oryle, zjidzta gówno kobyle!

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

Współcześni mieszkańcy regionu, starając się odtworzyć muzykę i taniec dawnych Urzeczan, nawiązują do dziedzictwa kulturowego terenów, z których przybyły i w których również przebywały podobne grupy osadników, łącząc je z tradycjami Mazowsza. I tak: tańczy się olędra, oryla i mazurka, a także tańce kaszubskie, kurpiowskie i kujawskie. Instrumenty używane jako akompaniament to akordeon i klarnet.

Obyczaje i obrzędy

Obecnie w miejscowości Nadbrzeż organizowane są Zielone Świątki nawiązujące do tradycji flisackich, stanowiących ważny element dziedzictwa kulturowego Urzecza. Na święto uczestnicy przypływają w udekorowanych gałęziami łodziach: galarach, batach i krypach. Po nabożeństwie odprawionym nad brzegiem Wisły następuje część artystyczna – występy zespołów i prezentacja rękodzieła, a na koniec łodzie wypływają na środek rzeki, by tam połączyć się i umożliwić uczestnikom przejście z jednej do drugiej i wziąć udział w rzecznej potańcówce.

Strój

Strój z Urzecza nazywany do niedawna wilanowskim. Noszony był przez kobiety do czasów I wojny św. Mężczyźni natomiast przestali go nosić dużo wcześniej, bo już w poł. XIX. Obecnie noszą go członkowie zespołów muzycznych jako strój sceniczny, choć coraz częściej również mieszkańcy regionu zakładają go podczas lokalnych uroczystości dla podkreślenia swojego związku z dziedzictwem tego terenu.

Strój kobiecy pod koniec XIX w. złożony był z chusty tybetowej, przez panny zakładanej bezpośrednio na głowę, u mężatki na czepiec lub zastępowano ją chustą płócienną. Kolejnym elementem była koszula szyta z bawełnianego płótna fabrycznego. Była gładka lub zdobiona haftem. Na koszulę zakładano gorset wykonany z sukna, adamaszku lub tkaniny tybetowej w kolorystyce zielonej (czasem czerwonej, szarej lub czarnej). Spódnice sięgające kostek szyto z różnorodnych materiałów: wełny, tybetu, jedwabiu czy perkalu w kolorach czerwonym, różowym, błękitnym lub zielonym. Na spódnicę zakładano zapaskę z pasiastego samodziału lub tkanin fabrycznych. Całość przykrywano kaftanem lub sukmaną w kolorze zielonym lub niebieskim.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Budownictwo mieszkalne związane było z położeniem regionu na terenach zalewowych. Domy łączyły część mieszkalną i gospodarczą pod jednym dachem. Stawiano je na usypanych pagórkach zwanych terpami. Dachy domów stanowiły więcej niż połowę wysokości całego budynku. We wsi często znajdowały się sztuczne stawy i rowy powstałe w wyniku prac melioracyjnych. Ze względu na podmokły teren, budowano tzw. trytwy – rodzaj dróg budowanych powyżej poziomu gruntu. Do umacniania brzegów, budowy płotów i narzędzi do połowu ryb wykorzystywano wiklinę. Teren przybrzeżny obsadzano wierzbami.

Zabytki materialne

Zamek w Czersku, cmentarze olęderskie na Kępie Okrzewskiej i Zawadowskiej (ostatni dom osadników olęderskich istniał na Kępie Zawadowskiej do 1998 r.).

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Do ważniejszych przykładów sztuki użytkowej należy charakterystyczny dla tego regionu haft. Nanoszono go na chustach czepcowych i kobiecych koszulach. Wykonywano go ściegiem „łańcuszkiem” w kolorze czarnym lub ciemnobrązowym. Motywem na koszulach były stylizowane kwiaty, na chustach drzewko życia. Obecnie zauważyć można powrót jego popularności ze względu na zamówienia chust i koszul na potrzeby zespołów, jak i ze względu na chęć podjęcia samodzielnej nauki jego wykonywania przez mieszkanki Urzecza.

Tradycyjne kulinaria

Do tradycyjnych dań popularnych na tym terenie należały zupy: śliwianka, barszcz chrzanowo – buraczany i tzw. siuforek (zupa rybna), oraz sytocha (potrawa z ziemniaków), klepoki (pyzy) czy smalec z jabłkami.

Literatura

  1. Stanaszek Łukasz Maurycy, Nadwiślańskie Urzecze. Podwarszawski mikroregion etnograficzny, Warszawa – Czersk 2014.
  2. Stanaszek Łukasz Maurycy, Na Łużycu. W zapomnianym regionie etnograficznym nad Wisłą, Warszawa – Czersk 2012.
  3. Piskorz-Branekova Elżbieta, Hafty wilanowskie, Warszawa 2020.
  4. Piskorz-Branekova Elżbieta, Stanaszek Łukasz Maurycy, Strój wilanowski z nadwiślańskiego Urzecza, „Atlas Polskich Strojów Ludowych,” Wrocław 2015.
  5. Jerzy Szałygin, „Olędrzy” w Warszawie, „Mazowsze”, t. 14, Warszawa 2001, s. 39–50.

Warkocz drożdżowy w wykonaniu Marianny Król z Góry Kalwarii, pow. piaseczyński. Fot. Tomasz Ogrodowczyk, 2022. Zasoby Mazowieckiego Szlaku Tradycji mazowieckiszlaktradycji.pl

Buraczniaki wykonane przez Mariannę Król z Góry Kalwarii i Grażynę Leśniak z Cieciszewa, pow. piaseczyński. Fot. Tomasz Ogrodowczyk, 2022. Zasoby Mazowieckiego Szlaku Tradycji mazowieckiszlaktradycji.pl

Eugeniusz Węgiełek w swojej pracowni, Pęcław, gm. Góra Kalwaria, pow. piaseczyński. Fot. Paweł Heppner, 2015. Zasoby Mazowieckiego Szlaku Tradycji mazowieckiszlaktradycji.pl

Eugeniusz Węgiełek w swojej galerii, Pęcław, gm. Góra Kalwaria, pow. piaseczyński. Fot. Paweł Heppner, 2015. Zasoby Mazowieckiego Szlaku Tradycji mazowieckiszlaktradycji.pl

Galeria artysty Eugeniusza Węgiełka, Pęcław, gm. Góra Kalwaria, pow. piaseczyński. Fot. Paweł Heppner, 2015. Zasoby Mazowieckiego Szlaku Tradycji mazowieckiszlaktradycji.pl

Siuforek w wykonaniu Grażyny Leśniak Cieciszewa, gm. Konstancin-Jeziorna, pow. piaseczyński. Fot. Piotr Tołwiński, 2019. Zasoby Mazowieckiego Szlaku Tradycji mazowieckiszlaktradycji.pl

Sytocha w wykonaniu Grażyny Leśniak Cieciszewa, gm. Konstancin-Jeziorna, pow. piaseczyński. Fot. Piotr Tołwiński, 2019. Zasoby Mazowieckiego Szlaku Tradycji mazowieckiszlaktradycji.pl

nie

Zobacz także

Stara wioska na mazowszu

Mazowsze Północno-Wschodnie

Więcej

Wnętrze izby rawskiej z początku XX wieku - wystawa stała Muzeum Ziemi Rawskiej

Region Rawski

Więcej

Chałupa charakterystyczna dla regionu kurpiowszczyzny, znajduje się w Zagrodzie Kurpiowskiej w Kadzidle.

Kurpie Zielone

Więcej

Stara wioska na mazowszu

Region Kołbielski

Więcej

Region Sannicki

Więcej

Dziady zapustne, Radziłów, 2002 r.

Mazowsze Wschodnie

Więcej

Haft kurpiowski na płótnie

Kurpie Białe

Więcej

Wnętrze izby świątecznej łowickiej chałupy z przełomu XIX/XX w. - aranżacja w Muzeum w Łowiczu.

Księstwo Łowickie

Więcej

Ta strona korzysta z plików cookies. Sprawdź naszą politykę prywatności żeby dowiedzieć się więcej.

0%