Kaszuby

Nazwa „Kaszubi” prawdopodobnie została wniesiona przez plemię Słowian nadbałtyckich przybyłych na Pomorze w VI/VII w. Najstarsza wzmianka jako „Cassubia” pochodzi z bulli papieskiej z 1238 r.

Kaszubi mieszkają na Pomorzu na terenach nadmorskich i Pojezierzu Kaszubskim. Granice mają charakter etniczno-kulturowo-językowy – „Kaszuby są tam, gdzie są Kaszubi”.

Można wskazać odmienności regionu ze względu na ukształtowanie terenu czy specyfikę osadniczą: obszar północny – nadmorski (Norda), środkowy – Szwajcaria Kaszubska, południowo-wschodni – Gochy, południowy – Zabory. W okolicach jezior Gardno i Łebsko mieszkali Słowińcy (Kaszubi zachodni).

Kultura kaszubska ulegała germanizacji po I rozbiorze Polski. Kaszubi walczyli o tożsamość, jednak byli postrzegani przez władze niemieckie, jak i polskie za „narodowościowo niepewnych”. Konsekwencjami tego było zmuszanie ich do podpisywania niemieckiej listy narodowościowej w czasie II wojny światowej, a po jej zakończeniu poddano ich polonizacji.

Gwara i folklor słowny

Gwary kaszubskie są związane z dawnymi nadbałtyckimi dialektami wywodzącymi się z prasłowiańszczyzny w VIII/IX w. Dialekt pomorski różnicował się wewnątrz ze względu na topografię, granice administracyjne lub porządki kościelne. Gwary kaszubskie dzieli się na: archaiczne północne i gwary wschodnie, środkowe i południowe. Florian Ceynowa uznał kaszubszczyznę za język i dokonał jego systematyki jako języka pisanego – literackiego. Język kaszubski nauczany jest w szkołach i jest obecny w mediach.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec

Istnieje wiele pieśni obrzędowych dorocznych (szczodraki, kolędy, pieśni podczas ścinania kani, dożynkowe, zaduszkowe) i rodzinnych – weselnych i pustej nocy. Inne to pieśni powszechne, w tym nabożne, społeczne, biesiadne, dziecięce i ballady oraz religijne. Wśród instrumentów można wyróżnić obrzędowe: diabelskie skrzypce, burczybas, klekotki, terkotki, kołatki, basy kaszubskie i bazunę. Zespoły folklorystyczne i kapele ludowe do dziś wykorzystują je na scenie. Powszechnie gra się na akordeonie. Wśród tańców wyróżnia się: obrzędowe (koses i rëbôcczi tónc), związane z zawodami i pracą (szewc, òwczôrz, cepôrz, miotlarz, kowal), zabawy taneczne (nasza nënka, marëszka, òkrąc so wkół) i tańce popisowe (dzëk, koseder i wôłtok).

Obyczaje i obrzędy

W okresie adwentu, bożonarodzeniowym i noworocznym kolędowano. W Wigilię pojawiali się hałasujący i psocący kolędnicy, na których mówiono Gwiôzdka, Gwiżdże lub Paneszki. W noc sylwestrową psocono. W społecznościach rybackich maszopowie organizowali w karnawale dwie zabawy: maszopską i zszywiny – podczas pierwszej omawiano sprawy zawodowe, podczas drugiej zszywano sieci rybackie, a następnie świętowano. W Wielką Sobotę piekutowano (kołatano kołatkami). W wigilię św. Jana odbywało się ścinanie kani, czyli dokonywanie sądu nad złapanym ptakiem – uosobieniem grzechów i niepowodzeń mieszkańców wsi. Z obrzędowością rodzinną łączy się polterabend (polter), czyli tłuczenie szkła w wigilię ślubu o próg domu panny młodej, co ma zapewnić szczęście w małżeństwie.

Już od XVII w. widoczne były tradycje pielgrzymowania do Kalwarii Wejherowskiej i Kalwarii w Wielu oraz sanktuariów w Swarzewie i Sianowie. Na koniec mszy odpustowych odbywa się pokłon feretronów – pożegnanie pielgrzymów. Od 1981 r. wypływa też pielgrzymka łodziowa rybaków kaszubskich na odpust św. Piotra i Pawła w Pucku, a od 2003 r. wyrusza pielgrzymka łodziowo-piesza z Nadola do Żarnowca, na odpust św. Anny.

Strój

Strój kaszubski zanikł w połowie XIX w. i zachowało się niewiele źródeł na jego temat, a niektóre przekazują, że Kaszubi nosili się na czarno. Bożena Stelmachowska w 1959 r. opracowała stroje rolników, rybaków nadmorskich i podmiejskiej ludności. Jednak współcześnie znany strój kaszubski (w wersji świetlicowej) zupełnie odbiega od ich wyglądu. Kobiecy strój ma haftowany czepiec – złotogłów, haftowany srebrną lub złotą nicią serdak, białą koszulę z haftowanymi rękawami, haftowany fartuch, zieloną, granatową, czerwoną lub brązową spódnicę z dwoma naszytymi pasami, halkę, pantalony, pończochy i pantofle na obcasie. Męski strój zawiera: ciemnoniebieski kabat bez rękawów, pod nim koszulę i kamizelkę, czarny kapelusz z czerwoną wstążką, sztruksowe lub płócienne spodnie i wysokie czarne buty.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Powszechna była chëcz (drewniany dom) najczęściej o konstrukcji zrębowej z arkadowym podcieniem. Budowano ją z belek sosnowych łączonych na „jaskółczy ogon”. Podobną formę z podcieniem miały dworki drobnoszlacheckie. Później pojawiły się chëcze szerokofrontowe z wnęką z ozdobnymi kolumnami i balustradą. Dachy miały dwuspadowe, kryte słomą. Na środkowych i północnych Kaszubach budowano chëcze o konstrukcji szkieletowej, którą wypełniano gliną z sieczką lub powrósłami, ale i cegłami, a następnie tynkowano i bielono.

Zabytki materialne

We Wdzydzach w 1906 r. powstał pierwszy w Polsce skansen, który założyli Teodora i Izydor Gulgowscy. Zakupili pierwszą chëcz i gromadzili kolekcję obiektów związanych z kulturą regionu, w tym przedmioty wykonywane przez rękodzielników i rzemieślników, narzędzia i sprzęty gospodarskie. Dziś ich ideę kontynuuje Muzeum – Park Etnograficzny we Wdzydzach. Budownictwo i tradycje kaszubskie prezentowane są również w Muzeum Wsi Słowińskiej w Klukach i Zagrodzie Gburskiej i Rybackiej w Nadolu.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Haft kaszubski został wymyślony przez Teodorę Gulgowską na początku XX w. Wzory czerpała z mebli, ceramiki, haftowanych czepców, szat liturgicznych z kościoła w Żukowie i niemieckich czasopism dla kobiet. Hafciarstwo wśród kobiet miało poprawić ich sytuację ekonomiczną. Dziś najbardziej znane szkoły haftu to pucka, wdzydzka, wejherowska i żukowska. Rozwijają się też inne: borowiacka, bytowska, kartuska, klukowska, kościerska, słupska, tucholska, wielewska oraz haft czepcowy – złotogłowów/złotnic. Wzory haftu kaszubskiego pojawiają się na wielu przedmiotach użytkowych i gadżetach. 

Rogarstwo związane było głównie z wytwarzaniem tabakier z rogu krowiego, a dziś ozdabia się je też srebrem. W Chmielnie od dziesięciu pokoleń rodzina Neclów rozwija garncarstwo. Ich wyroby cechuje siedem wzorów: różdżka bzu, mały i duży tulipan, lilia, gwiazda i wianek kaszubski, rybia łuska. Kaszubi specjalizowali się także w plecionkarstwie, tkactwie, rzeźbie ludowej i malarstwie na szkle.

Tradycyjne kulinaria

Kuchnia bazuje na zasobach morza, jezior, rzek i lasów. Pojawiają się potrawy ze śledzia, łososia, sielawy, owoców leśnych i grzybów, dziczyzny. Powszechne były potrawy z gęsi, czernina, żurek, zupa rakowa, kartofle ze śledziami, placki ziemniaczane (plińce). Przygotowywano desery, galaretki, leguminę, budynie i kompoty. Wypiekano ciasto drożdżowe z kruszonką, wafle, a na Nordzie sękacza. Na weselach spożywano frikas/ferkase, czyli gotowany ryż z kurczakiem z białym słodko-kwaśnym sosem. Żniwiarze pili napój z rozwodnionego soku ogórkowego z octem i cukrem. Kaszubi zajmowali się uprawą zbóż, roślin strączkowych i okopowych w tym ziemniaków, brukwi, rzepy, marchwi i cebuli. Dziś znana w całym kraju jest słodka w smaku truskawka kaszubska.

Nazwa regionu/grupy

http://skarbnicakaszubska.pl/kraina-kaszubska2/ 

Terytorium

 https://zpe.gov.pl/a/atlas-dziejow-pomorza-i-jego-mieszkancow---kaszubow/DlDsbg6Mr 

Osadnictwo 

https://kaszubopedia.pl/ 

Rys historyczny

https://kaszubopedia.pl/ 

Gwara i folklor słowny

https://lot-sercekaszub.pl/jezyk/ 

http://pl.kaszubia.com/kultura/jezyk-kaszubski/ 

Folklor muzyczny, słowno- muzyczny i taniec

http://wspolnotapolska.org.pl/polskifolklor/e_book/ebook3_kaszuby.pdf

https://www.krebane.pl/muzyka-kaszubska/

https://audycjekulturalne.pl/muzyka-regionow-kaszuby/

http://szwajcaria-kaszubska.pl/multimedia/muzyka-kaszubska

Obyczaje i obrzędy

https://kaszubopedia.pl/ 

Strój http://www.muzeum-wdzydze.gda.pl/pliki/STR%C3%93J%20KASZUBSKI_GENEZA-PRZEBRA%C5%BBENIA-WSP%C3%93%C5%81CZESNO%C5%9A%C4%86.pdf    

http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=kaszubszczyzna&l2=kultura-materialn-kaszub&l3=kulmat3    

http://wspolnotapolska.org.pl/polskifolklor/e_book/ebook3_kaszuby.pdf 

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=kaszubszczyzna&l2=kultura-materialn-kaszub&l3=kulmat13 

Zabytki materialne

https://muzeumkluki.pl/ 

https://muzeumpuck.pl/zagroda-gburska-i-rybacka/ 

http://www.muzeum-wdzydze.gda.pl/ 

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

https://pomorskie.travel/artykuly/tabaka-i-rogarstwo/ 

https://ethnomuseum.pl/muzeum-dla-dzieci/blogmdd/kasz%D1%91bsczi-w%D1%91sziwk/ 

https://www.gminalinia.com.pl/kultura-i-sport/e-bok/ 

https://www.zukowo.pl/files/docs/szkoly_haftu.pdf 

https://www.necel.pl/  

Tradycyjne kulinaria

https://lot-sercekaszub.pl/kuchnia-kaszubska/ 

https://zmyslykaszub.pl/kuchnia-kaszubska/ 

https://pomorskie-prestige.eu/kulinaria/kuchnia-kaszubska/ 

Inne wyróżniki

https://www.national-geographic.pl/artykul/kaszubski-poklon-czyli-czym-jest-taniec-feretronw 

http://www.kalwariawejherowska.pl/ 

http://www.kaszubypolnocne.pl/strona-203-morska_pielgrzymka_rybakow.html

1. Józef Borzyszkowski, Antropologia Kaszub i Pomorza: badania, kultura, życie codzienne, Gdańsk 2010.
2. Gniazdo gryfa. Słownik kaszubskich symboli, pamięci i tradycji kultury, red. Cezary Obracht-Prondzyński, Gdańsk 2020.
3. Jan Mordawski, Atlas dziejów Pomorza i jego mieszkańców – Kaszubów, Gdańsk 2017.
4. Niematerialne dziedzictwo kulturowe Pomorza Wschodniego, Katalog, cz. I i II, red. Anna Kwaśniewska, Gdańsk 2017.