Kościół w Kasparusie z 1927 r., powiat Starogard Gdański.

Kościół w Kasparusie z 1927 r., powiat Starogard Gdański, 1986. Fot. Muzeum Narodowe w Gdańsku. https://www.mng.gda.pl/

  

Kociewie

Kociewie to region o zróżnicowanym krajobrazie i bogatej historii. Zamieszkujący go Kociewiacy, ich tradycje i obyczaje, stanowią istotną część kultury Pomorza. Nazwa regionu, używana od XIX wieku, kryje w sobie wielowiekową historię mieszania się ludności rodzimej z przybyszami z różnych stron. Zabytki materialne i tradycje rzemieślnicze, takie jak haft kociewski czy rzeźba w drewnie, są nieodłącznymi częściami lokalnej tożsamości. Na kociewskich zabawach tańczono: polkę, walca, krakowiaka, kozaka, koszyka czy szewczyka. Kociewie jest również miejscem pielgrzymek i sanktuariów maryjnych. Będąc w okolicy, warto spróbować produktów tradycyjnych, jak fefernuski, grochowinki kociewskie czy pierogi z gomółką.

Tekst: Aleksandra Paprot-Wielopolska

Nazwa

Pochodzenie nazwy regionu nie jest jednoznacznie określone i istnieje wiele koncepcji nazwy „Kociewie”. Po raz pierwszy pojawiła się ona na początku XIX w. jako „Gociewie”.

Terytorium

Granice regionu najlepiej określa zasięg i występowanie dialektu kociewskiego. Kociewie można podzielić na trzy zespoły kulturowe: kociewski (Górale, Polanie i Feteracy); kociewsko- borowiacki (Borowiacy i Lasacy) i nizinny (Nadwiślacy i Olendrzy).

Osadnictwo

Kociewiacy to mieszana grupa etniczna, kształtująca się przez kilka wieków w wyniku łączenia się ludności rodzimej Pomorza z osadnikami z Kujaw, Ziemi Dobrzyńskiej, Mazowsza i osadnikami niemieckimi. W XVI w. pas nadwiślański zasiedlili mennonici.

Krótki rys historyczny

Ludność polska, po I rozbiorze, walczyła z Kulturkampfem w ramach działań niepodległościowych w Prusach, opartych na pracy organicznej i spółdzielczości.

Kultura ludowa

Gwara i folklor słowny

Dawniej posługiwano się na Kociewiu dialektem pomorskim, później pojawiły się tu wpływy dialektów: kujawskiego, mazowieckiego i wielkopolskiego, ale i germanizmy, dlatego dialekt kociewski jest dialektem mieszanym. Występuje tu zespół gwar kociewskich, które można rozróżnić na północną część regionu, środkową i południową. Widoczna jest też twórczość ludowa w formie zagadek i łamigłówek. Gwara kociewska jest podstawowym elementem tożsamości regionalnej mieszkańców.

 

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

W pierwszej połowie XX w. w okolicach Świecia kultura muzyczna była widoczna już tylko w pieśniach i w formie nielicznych, własnoręcznie wykonanych instrumentów. Na zabawach tańczono polkę, walca, krakowiaka, kozaka, koszyka czy szewczyka, ale i tańce-zabawy: taniec czapkowany (czapnik), gołąbka, miotlarza. Współcześnie zespoły kociewskie tańczą często kociewskiego korkarza. Wśród pieśni występowały obrzędowe: ballady, zalotne i miłosne, humorystyczne (w tym frantówki) i kołysanki. Mniej było natomiast związanych z wykonywanym zawodem i żołnierskich.

 

Obyczaje i obrzędy

Obrzędowość doroczna i rodzinna była zbliżona do tej z innych regionów Polski, jednak wyróżniały ją lokalne odmienności. W okresie bożonarodzeniowym chodziły po wsiach maszkary – przebierańcy z szopką. W sylwestra i Nowy Rok powszechne było trzaskanie z biczy o północy, tłuczenie butelek i strzelanie, wypiekano też nowe latko. W okresie wielkanocnym smagano się gałązkami jałowca (szmaguster). Do dziś praktykowany jest Polterabend, czyli tłuczenie szkła i butelek w wigilię ślubu na progu domu panny młodej. Miało to zapewnić pomyślność i odpędzić złe duchy. Do dziś na zabawach weselnych pojawiają się maszki – przebierańcy, którzy zabawiają gości. W obrzędowości pogrzebowej praktykowane były puste noce.

 

Strój

Do dziś zachowały się tylko nieliczne elementy stroju kociewskiego. W XX w. Józef Gajek podjął się próby jego rekonstrukcji w formie graficznej. Na kociewski męski strój ludowy składał się: niebieski płaszcz z peleryną, szara lub granatowa sukmana, niebieskie, szare lub granatowe spodnie w kratę (portki z klapą), kamizelka (westka) w kolorze spodni, a w święta czerwona; jedwabna, czerwona, wiązana na szyi w kokardę chustka, maciejówka. Kobiecy strój wyróżniał: czerwony stanik, koszula, pasiasty fartuch, niebieska, brązowa lub czerwona w kwiaty spódnica (keca), granatowe lub białe pończochy oraz żółty z czarną kokardą czepiec. Projekt stroju kociewskiego, czyli uproszczoną wersję rekonstrukcji Gajka, przygotowała w 1969 r. Anna Smolana. Strój ten został zaprezentowany przez Zespół Pieśni i Tańca „Kociewie” ze Starogardu Gdańskiego. Charakterystycznym jego elementem  jest kamizelka damska z motywem choinki na przodzie w kolorze niebieskim, zielonym, czerwonym lub żółtym, zapinana na haftki albo wiązana kolorowymi wstążkami oraz wianek ze sztucznych kwiatów; zaś w stroju męskim niebieska kamizelka lub serdak oraz czerwona wstążka wiązana pod szyją. Ta wersja stroju jest powszechna wśród zespołów folklorystycznych i kół gospodyń wiejskich.

 

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Na Kociewiu występowała architektura drewniana i gliniana. Chaty, ze względu na konstrukcję, można podzielić na: zrębowe i zrębowo-słupowe. Występowały także podcienia w formie szczytowej – pełnej, ze wspierającymi słupami i szczytowej – narożnikowej, z mniejszą liczbą słupów oraz płytkiej wnęki w ścianie wzdłużnej, osłaniającej chatę. Szczyty chałup szalowano we wzór romboidalny lub odwróconej jodełki, dekorowano sterczyny nadszczytowe (pazdury), wykonywano ażurowe okiennice i faliste ościeżnice. W zamożnych gospodarstwach znajdowały się drzwi lub nadprożazdobione kowalskimi gwoździami. Chaty gliniane miały drewnianą konstrukcję szkieletową wypełnioną gliną, a dachy kryte słomą, trzciną lub gontem. W pasie nadwiślańskim występowały zagrody typu holenderskiego na terpie (terenach zalewowych), gdzie budynki znajdowały się pod jednym dachem. W krajobrazie występowały wiatraki typu koźlak. Najstarszym typem układu wsi jest owalnica.

 

Zabytki materialne

Dawniej cieśle wiejscy trudnili się też budownictwem sakralnym. Zachował się jeden kościół drewniany z XVIII w. w Szczodrowie. Jest zbudowany z bali sosnowych zawęgłowanych zrębowo i odeskowanych na zewnątrz, posiada wieżę w konstrukcji słupowej.

 

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Haft kociewski zanikł i dopiero w latach 60-tych i 70-tych XX w. podjęto próbę jego rekonstrukcji. Maria Wespa jako pierwsza przygotowała dwa wzorniki haftu kociewskiego (1978, 1985) na podstawie malatur ornamentów kwiatowych ze skrzyń wiannych i obserwacji sprzętów domowych z okolic Morzeszczyna. W hafcie stosowała osiem kolorów: czerwony, żółty, biały, zielony, brązowy, fioletowy, granatowy i pomarańczowy. Małgorzata Garnysz opracowała i wydała w 1982 wzornik haftu kociewskiego (szkoła pączewska). Wzory nawiązywały do zdobień sprzętów domowych i starych haftów. W jej pracach występuje 13 kolorów: biały, pomarańczowy, jasny brąz, ciemny brąz, czerwony, bordo, żółty, liliowy, fioletowy, różowy, zielony, jasny niebieski i średni niebieski. Współcześnie haft kociewski nanoszony jest na wiele przedmiotów użytkowych i gadżetów, a najpopularniejszym motywem jest modrak (chaber).

Dawniej szczególnie widoczne było malarstwo dekoracyjne, garncarstwo, kowalstwo, tkactwo i plecionkarstwo. Obecnie powszechne jest rzeźbiarstwo w drewnie, gdzie twórcy przedstawiają postaci świętych, scenki z życia Kociewiaków, kapele kociewskie, przyrodę i ptaki.

 

Tradycyjne kulinaria

Kociewiacy jedli głównie kasze, zboża, chleb razowy, ziemniaki i owoce runa leśnego. Wypiekali kołacz i purcle (bułki maślane), smażyli drożdżowe ruchanki, pómle (pączki) i piekli szneki z glancem (drożdżówki z lukrem). Spożywali zupy np. czarninę, zalewajkę, parzybrodę, zupę „nic”. Daniem wigilijnym były często tylko śledzie z ziemniakami, w bogatszych domach ryby, kapusta z grzybami, pierogi z kapustą, zupa z suszu owocowego, kluski z makiem, ryby. Na ministerialnej liście produktów tradycyjnych znajdują się min. fefernuski i grochowinki kociewskie, pieróg z gomółką, szandar kociewski, jagodzica, mermecka galaretka.

 

Inne wyróżniki

Powszechny jest ruch pielgrzymkowy. Najstarszym sanktuarium maryjnym jest Sanktuarium Matki Bożej Pomorza i Matki Jedności w Piasecznie, gdzie objawienia miały miejsce w średniowieczu. W Gorzędzieju nauczał i odprawiał mszę św. Wojciech podczas wędrówki do Prus, Dziś znajduje się tam jego sanktuarium.

Netografia

Nazwa regionu/grupy

http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=mapa-serwisu&l2=&l3=&l4=kociewie-historia-regionuhttps://pomorskie.travel/artykuly/kociewie/

Terytorium http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-wielkopolski&l3=kociewiehttps://powiatstarogard.pl/zabytki-i-walory-turystyczne/dziedzictwo-kulturowe-kociewia/opis-kociewia/

Rys historyczny

http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=mapa-serwisu&l2=&l3=&l4=ociewie-historia-regionu   

Gwara i folklor słowny

https://pomorskie.travel/artykuly/gwara-kociewska/

https://kociewianka.blogspot.com/p/sowniczek-kociewski.html

http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=mapa-serwisu&l2=&l3=&l4=kociewie-gwara-regionu-mwr

Obyczaje i obrzędy

http://strefahistorii.pl/article/6478-moje-wielkie-kociewskie-wesele

Strój https://gok.kaliska.pl/wp-content/uploads/2021/01/dziedzictwo_kociewia_STROJ_eBOOK_201221_OK_pg_rozklad.df 

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

https://pomorskie.travel/artykuly/pomorskie-nieoczywiste-zywe-skanseny-z-kociewskiej-wsi/

Zabytki materialne

https://parafiaszczodrowo.pl/

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

https://folklorysta.pl/haft-kociewski-konkurencja-dla-kaszub/

https://www.ruszajwdroge.pl/2016/01/haft-kociewski-prawie-zaginal.html

https://zgstl.pl/tworcy_ludowi/edmund-zielinski/

http://powiatstg.infocity.pl/pl/page/mg/dla-turysty/kultura-i-sport/dziedzictwo-kulturowe-kociewia/rzemioslo-artystyczne.html   

Tradycyjne kulinaria

https://kuchnia.kociewie.eu/

https://zwieger.pl/kuchnia-kociewska/

Literatura

  1. Piotr Dziadul, Kamila Gillmeister, Kazimierz Ickiewicz, Michał Kargul, Krzysztof Korda, Małgorzata Kruk, Kociewie w pigułce, Gdynia–Tczew 2014.
  2. Vademecum Kociewskie. O tożsamości regionalnej Kociewia w zarysie. Dziedzictwo kulturowe, red. Lech J. Zdrojewski, Beata Graban, Zblewo 2020.
  3. Longin Malicki, Kociewska sztuka ludowa, Gdańsk 1973.
  4. Przemysław Kilian, Tradycje kociewskie w praktykach kulturowych wspólnoty gminy Morzeszczyn: ujęcie antropologiczne, Warszawa 2022.
  5. Józef Gajek, Struktura etniczna i kultura ludowa Pomorza, red. Anna Kwaśniewska, Gdańsk–Wejherowo 2009.
  6. Józef Łęgowski, Materiały etnograficzne z Pomorza Gdańskiego: Kaszuby, Kociewie, Powiśle, red. Krystian Zdziennicki, Magdalena Kargul, Michał Kargul, Gdynia 2021.
  7. Władysław Łęga, Okolice Świecia: materiały etnograficzne, Gdańsk 1960.
  8. Niematerialne dziedzictwo kulturowe Pomorza Wschodniego, Katalog, cz. I i II, red. Anna Kwaśniewska, Gdańsk 2017.
  9. Bernard Sychta, Słownictwo kociewskie na tle kultury ludowej, t. 1 A-F, t. 2, G-Ń, t. 3 O-Ž, Wrocław 1980, 1985.
  10. Anna Weronika Brzezińska, Kamila Gillmeister, Kociewie igłą i nitką. Badania i promocja stroju oraz haftu jako dziedzictwa kultury ludowej regionu kociewskiego. Materiały do rekonstrukcji stroju ludowego, Tczew 2019.
Ładowanie owsa na wóz drabiniasty, Gołębiewo Wielkie, powiat gdański, 1971 r.

Ładowanie owsa na wóz drabiniasty, Gołębiewo Wielkie, powiat gdański, 1971. Fot. Muzeum Narodowe w Gdańsku. https://www.mng.gda.pl/

 

 

Rzeźbiarz ludowy Jan Giełdon

Rzeźbiarz ludowy Jan Giełdon, Czarna Woda, powiat Starogard Gdański. Fot. Muzeum Narodowe w Gdańsku. https://www.mng.gda.pl/ 

 

Dom zrębowy z podcieniem narożnym, Zdrojno, powiat Starogard Gdański, 1971 r.

Dom zrębowy z podcieniem narożnym, Zdrojno powiat Starogard Gdański, 1971. Fot. Muzeum Narodowe w Gdańsku. https://www.mng.gda.pl/

 

nie

Zobacz także

Stara wioska na mazowszu

Powiśle

Więcej

Borowiacka drewniana chałupa

Borowiacy

Więcej

Czółno myśliwskie do łowu na kaczki, Płonina, powiat Nowy Dwór Gdański, 1967 r.

Żuławy

Więcej

Dworek drobnoszlachecki z Trzebunia, powiat kościerski

Kaszuby

Więcej

Ta strona korzysta z plików cookies. Sprawdź naszą politykę prywatności żeby dowiedzieć się więcej.

0%