Powiśle

Nazwa „Powiśle” po raz pierwszy pojawiła się w 1920 r. po plebiscycie w dawnych Prusach Wschodnich. Wprowadził ją Związek Polaków w Niemczech dla określenia obszaru, na którym mówiono gwarami malborskimi.

Region obejmuje tereny nizinne w Dolinie Wisły, gdzie były żyzne ziemie i wykształcił się mikroklimat sprzyjający rozwojowi rolnictwa i sadownictwa. W pozostałej części przeważają pagórki, tereny leśne i jeziora.

Jest to obszar staropruskich krain: Pomezanii i częściowo Pogezanii. Krzyżacy po podboju Prusów zaczęli tu wznosić zamki i grody. W pasie nadwiślańskim od XVI w. osiedlali się mennonici z Niderlanów, a na obszarze ziemi malborskiej szlachta polska. Obrzeża regionu zamieszkiwała ludność niemiecka.

Po 1945 r. wysiedlono dotychczasowych mieszkańców, głównie Niemców, i przybyli tu osadnicy z Polski centralnej, południo-wschodniej, z Kresów Wschodnich oraz ludność z akcji „Wisła”.

Gwara i folklor słowny

Na ziemi malborskiej wykształcił się dialekt malborski (należący do dialektu wielkopolskiego), który klasyfikuje się też jako gwarę malborską lub zespół gwar malborskich. Dialekt ten ma silne związki z ziemią lubawską i chełmińską. Posiada wiele cech mazowieckich, co było spowodowane polskim osadnictwem na ziemi malborskiej. Obecne są w nim wpływy obcych języków: staropruskiego i niemieckiego.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

Folklor muzyczny został spisany głównie na przełomie XIX i XX w. przez badaczy kultury ludowej ziemi malborskiej. Wiele pieśni pochodzi z czasów przedrozbiorowych i jest w nich widoczne tło historyczne. Najwięcej z nich jest związanych z obrzędowością weselną i okresem żniw. Pozostałe prezentują tematykę miłosną, żołnierską, pielgrzymkową, dziadowską, myśliwską, humorystyczną, kołysanki i zwyczaje związane z zażywaniem tabaki. Od lat 70. XX w. tradycje muzyczne i taneczne regionu upowszechnia Zespół Pieśni i Tańca „Powiśle” z Kwidzyna.

Obyczaje i obrzędy

Obrzędowość wśród ludności polskiej była zbliżona do tej w pozostałych częściach kraju. W Wigilię Bożego Narodzenia w okolicach Waplewa Wielkiego chodzili gwizdy z gwiazdą, czyli mężczyźni przebrani za kozy, bociany i niedźwiedzie okręcone grochowinami. Grupa kolędników liczyła nawet 20 osób. 26 grudnia – na św. Szczepana rzucano podczas mszy w kościele owsem i grochem na kapłana. W Nowy Rok wypiekano pieczywo obrzędowe. W Poniedziałek Wielkanocny smagano gałązkami brzozowymi. W wigilię św. Jana palono na najwyższym punkcie na polu za wsią beczki smolne dla czarownic. Młodzi mężczyźni kijami umaczanymi w smole rozszerzali ogień wokół beczki, by potem nad nim skakać. Obrzędowość ludności pochodzenia niemieckiego łączyła się z kolei z wyznaniem

ewengelickim i mennonickim.

Strój

Nieliczne opisy dotyczą obszaru zamieszkiwanego przez ludność polską na ziemi malborskiej i wskazują, że kobiety nosiły czarne, zielone lub żółte chusty wiązane nad czołem w podwójny węzeł, czerwone wełniane spódnice lub ciepłe spódnice z baju w kolorze białym, niebieskim lub czerwonym, na to fartuch w pstre desenie i czerwone wełniane pończochy. Na wierzch zakładały żółte lub czerwone kaftany, niebieskie suknie, spodniki czerwone, chusty białe lub wzorzyste. Mężatki zakładały czepki obszyte czarną koronką, z denkiem haftowanym w złote motywy kwiatowe. Obwiązywano je jedwabną chustą, tworząc nad czołem kokardę. Mężczyźni nosili zwężony u góry kapelusz z szerokim rondem, granatowe płaszcze z długimi pelerynami i wywiniętym kołnierzem, czerwoną chustkę na szyi, pod płaszcz zakładali krótką granatową jakę, spodnie w tym samym kolorze i buty z cholewami do kolan. Nie zachował się żaden kompletny strój lub jego ikonografia. Dopiero w 1975 r. na potrzeby Zespołu Pieśni i Tańca „Powiśle” powstała rekonstrukcja stroju powiślańskiego, nawiązująca częściowo do opracowań etnografów. Występuje on głównie w kolorze czerwonym i niebieskim. Do stroju kobiecego wprowadzono chustę zamiast czepka, a zdobienia stroju wykonane zostały powiślańskim haftem białym. Strój, również w innych kolorach, upowszechnił się wśród członkiń kół gospodyń wiejskich.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Wiele wsi na Powiślu powstało już w średniowieczu, co uwidacznia się w ich układach o charakterze ulicówki ze zwartą zabudową przy drodze. Część nizin nadwiślańskich podlegała później kolonizacji olęderskiej i zamieszkali tam mennonici. Najczęściej występowały tam wsie w typie rzędówki, gdzie drewniane zagrody były usytuowane przy głównej drodze w większej odległości od siebie. Czasem można było wyróżnić też odległe kolonie. Dalej odchodziły od nich podłużne pasy pól, które były poprzecinane kanałami i rowami melioracyjnymi. Można wskazać budynki mieszczące pod jednym dachem część mieszkalną, oborę i stodołę oraz zabudowania o układzie rozproszonym, gdzie dom i budynki gospodarcze stoją oddzielnie. Niektóre drewniane budynki mieszkalne posiadały wystawkę w formie podcienia. W regionie występowały też zabudowania folwarczne, a także dwory i pałace.

Zabytki materialne

Na Powiślu pozostały zabytki pokrzyżackie. W pasie nizin nadwiślańskim zachowało się kilka cmentarzy mennonickich. Ekspozycja etnograficzna prezentująca kulturę ludową Powiśla znajduje się w muzeum w Kwidzynie oraz na wystawie „Sztum i ziemia sztumska” w Sztumie.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Dawniej mieszkańcy Powiśla trudnili się plecionkarstwem i korzystali z młodych pędów wierzb porastających brzegi rzek i rowów nadwiślańskich. Tradycje te przez wiele lat kontynuowało Technikum Wikliniarsko-Trzciniarskie w Kwidzynie. Dla regionu charakterystyczny jest haft biały, który upowszechnił się w połowie XIX w. Haftowano na cienkich i średniej grubości lnianych płótnach i batyście nićmi lnianymi oraz bawełnianymi. W latach 60. XX w. podjęto się odtworzenia haftu m.in. na podstawie zbiorów znajdujących się w muzeum w Kwidzynie i zaczęto haftować bieliznę stołową i elementy stroju powiślańskiego. Obecnie w Pastwie znajduje się Pracownia Haftu Artystycznego. Rozwija się też rzeźba ludowa m.in. Ryszarda Rabeszki. Jego prace przedstawiają głównie postacie świeckie, ale specjalizuje się też kapliczkach i przedstawieniach diabłów.

Tradycyjne kulinaria

Mieszkańcy dawniej spożywali wiele zup mlecznych, z mąką, kluskami, kaszami lub ziemniakami, np. zacierkę, smelkę, breję, zagraj, parzybrodę, rosół z mięsem i ziemniakami, zupę śliwkową. W tygodniu przyrządzano groch z kapustą kiszoną, szurane (tarte) ziemniaki, śledzie z ziemniakami, kluski ze słoniną, pasternak z mięsem. Latem spożywano kwaśne mleko ze śmietaną i chlebem. Przygotowywano kul – parzone liście ćwikły lub lebiody posiekane i wymieszane z okraszoną kaszą jęczmienną. W czasie Bożego Narodzenia pieczono fafernuski, a w karnawale pączki i kręgle. Podczas świąt jedzono czerninę, a w poście ziemniaki z olejem lnianym. W XIX w. na nizinach nadwiślańskich rozwijało się sadownictwo. Rosło tu wiele odmian śliw i jabłoni, co wpłynęło na miejscowe kulinaria i tradycje związane z wytwarzaniem powideł i innych przetworów z owoców. Do dziś są one kontynuowane, o czym świadczą m.in. wpisy na listę produktów tradycyjnych: powideł nebrowskich, powiślańskiej śliwki w occie, octu śliwkowego, nalewki śliwkowej nebrowianki i jabłka czernińskiego.

Nazwa regionu/grupy

http://kwidzynopedia.pl/index.php/Powi%C5%9Ble

Terytorium

https://pomorskie.travel/artykuly/powisle-na-granicy-dwoch-wojewodztw/

Osadnictwo

http://www.holland.org.pl/art.php?kat=art&dzial=kwi&id=1

Rys historyczny

https://www.youtube.com/channel/UCqidtH5z6MbyJX52ntDd6AA

Obyczaje i obrzędy

https://edd.nid.pl/wydarzenia/dawne-tradycje-i-obyczaje-slubne-powisla/

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

http://www.holland.org.pl/art.php?kat=art&dzial=kwi&id=ilustracje

Zabytki materialne

https://www.ruszajwdroge.pl/2022/07/podcast-pomorskie-Powisle-region-atrakcje-ciekawe-miejsca.html

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

https://www.gokkwidzyn.pl/pracownia-haftu-artystycznego

https://zgstl.pl/tworcy_ludowi/ryszard-rabeszko/

https://powisle.org/ 

Tradycyjne kulinaria

https://www.gov.pl/web/rolnictwo/piernik-staropolski-z-powisla

https://polskiesliwki.pl/

https://www.gov.pl/web/rolnictwo/nebrowianka-nalewka-sliwkowa

http://powidla.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=27&Itemid=1

https://www.gov.pl/web/rolnictwo/jablko-czerninskie

Inne wyróżniki

https://powisle.org/project/projekt-100-lat-plebiscytu-na-powislu/

1. Sylwia Geelhaar, Problematyka rekonstrukcji stroju ludowego Dolnego Powiśla, [w:] Stroje ludowe jako fenomen kulturowy, red. Anna Weronika Brzezińska, Mariola Tymochowicz, Seria: Atlas Polskich Strojów Ludowych, zeszyt specjalny, Wrocław 2013, s. 69–79.
2. Władysław Łęga, Ziemia malborska. Kultura ludowa, Gdynia 2018.
3. Aleksandra Paprot-Wielopolska, Żuławy i Powiśle. Kreowanie tożsamości lokalnych i regionalnych po 1989 roku, Warszawa 2018.
4. Niematerialne dziedzictwo kulturowe Pomorza Wschodniego, Katalog, cz. I, red. Anna Kwaśniewska, Gdańsk 2017.
5. Niematerialne dziedzictwo kulturowe Pomorza Wschodniego, Katalog, cz. II, red. Anna Kwaśniewska, Gdańsk 2017.
6. Oskar Kolberg, Dzieła wszystkie. Pomorze, t. 39, Wrocław–Poznań 1965.
7. Józef Łęgowski, Materiały etnograficzne z Pomorza Gdańskiego. Kaszuby – Kociewie – Powiśle, Gdynia: 2017.
8. Maciej Prarat, Architektura chłopska Doliny Dolnej Wisły w latach 1772-1945 i jej problematyka konserwatorska, Toruń 2012.
9. Krystian Zdziennicki, Tradycyjna kuchnia Powiśla, Gdynia 2022.
10. „Zeszyty Kwidzyńskie: Haft Powiślański”, nr 13, red. Henryk Michalik, Kwidzyn 2010.