Kresowiacy - poleskie i wołyńskie

Kresowiacy – poleskie i wołyńskie

Kresy to pojęcie zarówno geograficzne, jak i polityczne oraz kulturowe. Jako obszar geograficzny zmieniało swoje położenie w zależności od momentu w historii. Od XX wieku odnosi się je do terenów dzisiejszej Litwy, Białorusi i Ukrainy, które w okresie międzywojennym znalazły się w granicach II Rzeczypospolitej, a które po 1945 r. przypadły Związkowi Radzieckiemu. Osadnictwo polskie na Kresach wschodnich miało charakter wyspowy i nakładało się na osadnictwo ukraińskie (ruskie), białoruskie i litewskie.

Kresowiacy z dawnych województw poleskiego i wołyńskiego są jedną z grup, jaką można wyodrębnić wśród osób osiedlonych na Dolnym Śląsku (i szerzej - Ziemiach Zachodnich i Północnych) po powojennej zmianie granic w 1945 r.

Osiedleni zostali przede wszystkim w powiatach: górowskim, wrocławskim i żagańskim, jednak pojedyncze transporty przybywały na cały obszar Dolnego Śląska. Jest to zbiorowość zróżnicowana pod względem kulturowym, obejmująca również mniejszości narodowe i różne grupy etnograficzne, a na jej dziedzictwo niematerialne zasadniczy wpływ miało doświadczenie migracji - różne elementy kultury wytworzyły się w odmiennych warunkach środowiska przyrodniczego niż te, w których później rozwijały się i ulegały zmianom.

Najważniejszymi wydarzeniami, które miały wpływ na sytuację polskiej ludności na tych terenach, były obie wojny światowe oraz będące ich konsekwencjami ustalenie nowych granic państwowych i powojenna (1945-1948) akcja przesiedleńcza.

Gwara i folklor słowny

Na Polesiu i Wołyniu występował zarówno dialekt południowokresowy, z wpływami języka ukraińskiego, który wyodrębnił się z dialektu małopolskiego, jak i północnokresowy - z widocznymi wpływami języków białoruskiego i litewskiego, który wyodrębnił się z dialektu mazowieckiego.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

Muzyka z tej części Kresów to zróżnicowany zasób muzycznych tradycji, z których do dziś najlepiej zachowały się pieśni, zarówno powszechne, jak i obrzędowe, śpiewane w charakterystycznej gwarze, często przez kobiece grupy śpiewacze. Jedną z takich grup - ze wsi Skorzynice - można usłyszeć na współczesnych nagraniach z Dolnego Śląska opublikowanych przez Polskie Radio w serii “Muzyka Źródeł”. Ciekawe nagranie wykonał też Józef Majchrzak, który zarejestrował w 1956 roku we Wrzosach koło Wołowa trzy kobiety przesiedlone z Polesia. Były to Józefa Marcinkowska, Weronika

Poryszko i Janina Grodkowska. W ich śpiewie usłyszeć można zarówno gwarę, jak i wielogłos -  współbrzmiące tercje i kwinty, co wskazuje na silny wpływ białoruskiej tradycji śpiewaczej.

Repertuar instrumentalny uległ już najczęściej wpływom innych tradycji regionalnych lub współczesnej muzyki biesiadnej. Z tego powodu szczególnie cenne wydają się ponownie nagrania pracownika wrocławskiej rozgłośni radiowej Józefa Majchrzaka, który nagrał m.in. skrzypka z Wołynia Józefa Pronoszko (ur. 1896 r.).

Obyczaje i obrzędy

Poleszucy zachowali na ziemiach zachodnich część zwyczajów świadczących o dużym przywiązaniu do ziemi i istotności wszelkich zachowań magicznych mających wpływać na urodzaj. Po żniwach zostawiali na polu ostatnią kępkę niezżętego zboża, nazywaną “przepiórką” lub “kozą”, co miało zapewnić dobre plony w następnym roku. Osadnicy z Wołynia i Polesia kontynuowali też kolędowanie z kozą, a kolędnicze zespoły z Wołynia obnosiły po domach przybraną choinkę, tzw. raj. W obrzędowości rodzinnej długo zachował się zwyczaj stawiania przed młodą parą weselnego pieczywa obrzędowego - korowaja. Wypiekano go w dniu poprzedzającym zaślubiny z najlepszej mąki pszennej, dużej ilości jaj, mleka i drożdży. Ozdabiano gałązkami z drzewa wiśni lub brzozowych witek oraz szyszkami, lub kwiatami z ciasta.

Strój

Na terenach, z których przybyła grupa Kresowian istniała duża różnorodność strojów regionalnych, wyróżniających zarówno ludność etnicznie polską, jak i inne grupy narodowe. Przy czym wzajemne wpływy i zapożyczenia były bardzo powszechne, co jest typowe dla obszarów o charakterze kulturowego pogranicza. Mieszkańców Wołynia Jakub Hoffman podzielił w 1930 r. na “pszenicznych” - zajmujących urodzajne ziemie i “lasowiaków” - osiadłych na gruntach piaszczystych. Według niego to ci pierwsi szybciej zmienili strój na ubiór wykonany fabrycznie, starsze tradycje dłużej trwały na biedniejszych terenach na tzw. Małym Polesiu i Polesiu Wołyńskim. Na strój męski składały się: czapka rogatywka nazywana magierką, długa do kolan i ozdobiona haftem koszula z płótna lnianego - soroczka. Haft - najczęściej geometryczny - umieszczony był na wykładanym kołnierzu lub stójce oraz na piersiach i mankietach. Koszulę przewiązywano pasem - pojasem z nici wełnianych czerwonych i czarnych, spodnie lniane, sukienne lub drelichowe, na nogach łapcie z łyka nazywane postołami. Odzież wierzchnią stanowił sukman, zimą - kurtka z sukna, długi kożuch i futrzana czapka. Strój kobiecy tworzyły: biała, haftowana w narożnikach, płócienna chustka na głowę, którą czasem zakładano wraz z drewnianą podkładką - tzw. kłynecią, bogato wyszywana na przyramkach i mankietach, a czasami całych rękawach koszula, spódnica burka w podłużne pasy, fartuch samodziałowy, biały lub brązowy sukman, onuce i postoły. Zimą kobiety ubierały buty z cholewami i haftowany na plecach kożuch. Popularną biżuterią były korale z medalikami. Na Dolnym Śląsku ludność z Wołynia i Polesia najszybciej zarzuciła te elementy stroju, które pozwalały na identyfikację ich miejsca pochodzenia - przede wszystkim ubrania z haftem, który nawiązywał do wzorów ukraińskich.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Polesie, jako obszar rozwijający się w znacznym stopniu w izolacji przez warunki przyrodnicze (to głównie tereny bagniste), zachowało w swoim kulturowym krajobrazie wiele elementów na innych terenach już zarzuconych. Miało to swój wyraz również w miejscowej architekturze drewnianej, np. formie prostej budowli zrębowej wykonanej z niebielonych okrąglaków z dwuspadowym dachem krytym deskami. Kresowiacy po przesiedleniu dostosowywali się do zastanych warunków, ale też adaptowali przestrzeń do własnych przyzwyczajeń, zmieniając pierwotne przeznaczenie pomieszczeń, czy też budując piec typowy dla ich domów rodzinnych na wschodzie. W kuchni i pokoju urządzano tzw. święty kąt, stawiano krzyż, wieszano objęte kultem wizerunki, przyozdabiano je kwiatami z bibuły. Charakterystycznym elementem domów stały się też stawiane obok nich już na Dolnym Śląsku studnie z żurawiem, gdyż popularna wśród osadników z Polesia była opinia, że woda z żelaznej pompy może powodować zatrucia.

Zabytki materialne

Przesiedlani na zachód mieszkańcy Kresów starali się zabrać ze sobą wszystko, co potencjalnie mogło się im przydać w nowym miejscu zamieszkania. Transportami wraz z ludnością trafiły więc na Dolny Śląsk sprzęty służące do przygotowania i przechowywania pożywienia oraz utrzymania czystości, narzędzia rolnicze, tkaniny. Z muzealnych zbiorach znajdziemy m.in. szyjany - słomiane zasobniki na zboże wykonane techniką spiralną - osnowę stanowią powrósła słomy uformowane w wałki, ułożone kolejno na sobie. Z Boszni w obwodzie brzeskim trafiła na Dolny Śląsk też beczka do ługowania o nazwie żłukto - wykonana z klepek opasanych czterema obręczami giętymi z grubego drutu żelaznego. O dawnym sposobie obróbki włókien przypomina natomiast grzebień do czyszczenia lnu lub konopi wyposażony w przysiadkę, który powstał na Wołyniu.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Rozpoznawalnym do dziś elementem lokalnej tradycji jest charakterystyczny poleski haft krzyżykowy w kolorach czerwonym i czarnym. Pojawiają się w nim trzy podstawowe rodzaje wzorów: ściśle geometryczne, gęsto pokrywające płótno; kwadratowe płaszczyzny wypełnione gwiazdkami oraz stylizowane, zgeometryzowane motywy roślinne. Taki haft zdobił elementy stroju regionalnego albo obrzędowe tkaniny - ręczniki.

Tradycyjne kulinaria

Wiele elementów dawnej kultury zachowało się w tej grupie w tradycjach kulinarnych. Na Wołyniu popularnością cieszyły się m.in. kulebiaki faszerowane kaszą, kapustą, serem i grzybami. Poleszucy jedli chętnie pierogi oraz bliny z mąki gryczanej podawane z maczanicą - gęstym sosem z boczkiem, śmietaną i cebulą. Polesie znane było też z potraw z ryb, zarówno świeżych, jak i suszonych. Gotowano również tzw. duszone ziemniaki, czyli zapiekankę z żeberek przekładanych marchewką, cebulą i ziemniakami. Pito też oskołę - sok brzozowy.

Terytorium

https://zbioryspoleczne.pl/dokumenty/PL_1085_02_N_009

Gwara i folklor słowny

http://www.inne-jezyki.amu.edu.pl/Frontend/Language/Details/21/CulturalIdentities

Strój

https://zbioryspoleczne.pl/dokumenty/PL_1001_AHM_PnW_0913_0002_0009

http://sbc.wbp.kielce.pl/dlibra/publication/48305/edition/47677/content?ref=desc

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

https://fotomuzeum.faf.org.pl/search?q=&search_in=db&idx=1907&p=1&h=3e41a85e61ac980ff3de21e81d22bc9b

Zabytki materialne

https://muzeumcyfrowe.mnwr.pl/obiekt/zasobnik-slomiany-na-ziarno-szyjan

https://muzeumcyfrowe.mnwr.pl/obiekt/beczka-do-lugowania-zlukto

https://muzeumcyfrowe.mnwr.pl/obiekt/grzebien-do-czyszczenia-wlokien-z-przysiadka

1. Śląsk, Schlesien, Slezsko: przenikanie kultur, red. Zygmunt Kłodnicki, Wrocław 2000.
2. Mom jo skarb, red. Elżbieta Berendt, Wrocław 2009-2014.
3. Kto siedzi na miedzi(y)?, red. Jerzy Starzyński, Legnica 2013.
4. Gabriela Gacek, Muzyka przesiedleńców z Kresów Wschodnich w audycjach radiowych Józefa Majchrzaka, “Kwartalnik Młodych Muzykologów UJ”, 2009, nr 5.
5. Jakub Hoffman, Ubiory ludowe na Wołyniu, “Korespondencyjny Kurs Teatralny”, 1930, z. 8, s. 259-265.
6. Zofia Kurzowa, Polszczyzna Lwowa i kresów południowo-wschodnich do 1939 roku, Kraków 1983.
7. Zofia Kurzowa, Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich XVI-XX w., Warszawa, Kraków 1993.