Suwalszczyzna

Nazwa Suwalszczyzna pochodzi od stolicy regionu – Suwałk.

Suwalszczyzna graniczy na zachodzie z Mazurami (rzeka Rospuda), na południu z Podlasiem  (rzeka Biebrza), granicą państwa polskiego z Białorusią i Litwą od wschodu i północy. Obejmuje Pojezierze Suwalsko-Augustowskie wraz z Puszczą Augustowską, dorzecza rzeki Rospudy i Czarnej Hańczy.

Do XIII wieku tereny te zamieszkiwały plemiona jaćwieskie. Od XVI wieku przybywała tu ludność polska z Mazowsza i Podlasia, a ze wschodu – Litwini i Rusini. Od wieku XVII na ziemie te zaczęli przybywać przedstawicie innych grup etnicznych: Rosjanie-Staroobrzędowcy,  Żydzi. Stanowili oni zrąb widocznej po dziś dzień struktury etniczno-kulturowej. Współcześnie na Suwalszczyźnie mieszkają oprócz Polaków Litwini i Starobrzędowcy.

W 1422 r.  obszar ten  znalazł się w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Do czasu zaborów osadnictwo i lokalne etnosy były już w znacznej mierze ukształtowane. Po odzyskaniu niepodległości tereny te zaczęto nazywać Suwalszczyzną. Dopiero po II wojnie światowej nazwa ta przyjęła się powszechnie, rozpowszechniana przez badaczy regionu.

Gwara i folklor słowny

Gwary Suwalszczyzny są zróżnicowane, wynikają z wzajemnych wpływów grup sąsiadujących ze sobą. Na zachodzie i w centrum regionu dominuje ludność polska, posługująca się gwarą z cechami mazurzenia, ale z wpływami białoruskimi i litewskimi. W okolicach Puńska, Sejn, Wiżajn, gdzie zamieszkuje ludność litewska i polska, Litwini posługują się językiem litewskim, natomiast Polacy i spolszczeni Litwini mówią w języku polskim o cechach wspólnych z gwarami północnokresowymi, bez elementów mazurzenia. Okolice Lipska i Sejn były pograniczem osadnictwa ruskiego nadniemeńskiego i polskiego. Tamtejsi mieszkańcy posługiwali się gwarami białoruskimi z elementami gwary mazowieckiej. Obecnie lokalne gwary ulegają zanikowi.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

Starsze pieśni polskojęzyczne, białoruskojęzyczne i litewskie w regionie łączył styl jednogłosowy. Były to pieśni pastusze, dziecięce, weselne, związane z pracami polowymi. Wśród tych ostatnich przeważały i wyróżniały się pieśni żniwne. Miały  różnorodną tematykę, związaną z pracą, rodziną, miłością. Często ta sama linia melodyczna powtarzała się w pieśniach w różnych gwarach. Charakterystyczne dla tego obszaru były również pieśni związane z kolędowaniem wielkanocnym, zwane wśród Litwinów łałymkami. Kolędnikom towarzyszyły instrumenty muzyczne, takie jak skrzypce, harmonia guzikowa, cymbały czy dudy.

Folklor Litwinów z okolic Puńska nawiązuje do tradycji z regionu litewskiej Suwalkiji, natomiast z okolic Sejn – do Dzukiji.  Tańce obecne w regionie, były zapożyczone: krakowiaki, oberki, walczyki, polki. Wiele było tańców–zabaw, również popularnych w innych częściach kraju, np.: kotek i myszka, szewc, chusteczka.

Obyczaje i obrzędy

Obrzędy i zwyczaje ludności polskiej i Litwinów związane były ze świętami kościoła katolickiego i cyklem prac polowych i gospodarskich. Nie odbiegały wiele od świętowania w innych częściach Polski, ale niektóre tradycje przyjęły specyficzną, lokalną formę. W okresie wielkanocnym popularnym zwyczajem było kolędowanie, zwane Chodzeniem po Allelui, gdzie zazwyczaj młodzi mężczyźni witali gospodarzy radosnymi pieśniami, przez Litwinów zwanymi łamłykami. Jeszcze w latach  międzywojennych, oprócz wykonywania wieńców dożynkowych, powszechnie przygotowywano na zakończenie żniw wiązanki z ostatniej kępki zbóż, zdobionej kwiatami, tzw. plonu, pępka, który zabierano do domu. Bardzo rozbudowane były zwyczaje weselne, bogate w pieśni i muzykę. Wiązały się one również z przygotowaniem specjalnego ciasta obrzędowego korowaja.

Strój

Tradycyjna odzież z regionu była szyta z tkanin lnianych i wełnianych, wykonanych na domowych krosnach. Kobiety nosiły chustki, koszule, spódnice nazywane kitlami i zapaski, okrycia wierzchnie (kożuch i gruba chusta). Równolegle zakładano stroje wzorowane na modzie miejskiej: nakrycia głowy (czepek lub chustka), kaftaniki/bluzki, spódnice kamelowe (z nici fabrycznych) i buty. Strój Litwinki wyróżniał się nakryciami głowy panny (w stroju odświętnym obwiązywały one głowę krajką lub ozdobnym paskiem galonem) i gorsetem. Strój  męski składał się z nakrycia głowy (dawniej – czapek podbitych futrem, później kapelusza, kaszkietu/maciejówki), koszuli, spodni, okryć wierzchnich (kamizelki, sukmany zwanej siermięgą) oraz obuwia: chodaków, łapci, drewnianych klumpi. skórzanych butów. Koszule obwiązywano krajką. Strój ten stopniowo uzupełniały i zastępowały  elementy mody miejskiej, takie jak spodnie bryczesy, palta, kurtki. Obecnie repliki stroju tradycyjnego stają się coraz częstszym sposobem reprezentowania przynależności narodowej Litwinów.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

W wyniku pomiary włócznej ukształtowały się wsie rzędówki, a na skutek reform z początku wieku XIX wsie kolonijne. Kolonie powstawały w trakcie przerzedzania starych wsi, część mieszkańców przenosiła się na nowe siedliska o luźniejszej zabudowie. Stopniowo ten typ osadnictwa stał się dominujący i charakterystyczny dla Suwalszczyzny. Zagrody kolonijne najczęściej miały kształt prostokątny. Dom znajdował się z dala od zabudowań gospodarskich, a te ustawiano w kształt litery U, ze stodołą ustawioną równolegle do domu. Przeważało budownictwo drewniane, z  dachami krytymi słomą.  W północnej części regionu pojawiały się budynki gospodarskie z kamieni i gliny. Dominującym typem chałup były domy szerokofrontowe, czyli z wejściem w długiej ścianie budynku, zazwyczaj  czteroizbowe. Charakterystyczne dla regionu były oddzielne spichrze – świronki. Miały zazwyczaj podcienie osłaniające ścianę z wejściem.

Zabytki materialne

Zabytki materialne, takie jak przedmioty użytkowe, sztuka ludowa, ale też materiały archiwalne i fotografie, znajdują się w zbiorach placówek muzealnych i izbach regionalnych: Muzeum Okręgowym w Suwałkach, Muzeum in. Józefa Vainy w Puńsku, Starej Plebanii w Puńsku, Muzeum Ziemi Sejneńskiej, Muzeum Lipskiej Pisanki i Tradycji w Lipsku, Muzeum Wigier w Starym Folwarku. Drewniana zabudowa sakralna to między innymi  XIX-wieczne kościoły w Jaminach, Berżnikach, Jeleniewie, Studzienicznej i unikatowe molenny staroobrzędowców w Wodziszkach, Gabowych Grądach i Suwałkach. Drewnianą, tradycyjną architekturę wiejską, związaną z osadnictwem litewskim z Sejneńszczyzny, można obejrzeć w skansenie Muzeum Litewskiego Centrum Kultury Ludowej w Puńsku. Charakterystyczne dla pejzażu Suwalszczyzny są wysokie, drewniane krzyże, stawiane przy drogach wiejskich i kościołach, na granicach pól, we wsiach.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Dawniej tkactwo było powszechnym zajęciem kobiet wiejskich. Charakterystyczne dla regionu tkaniny sejpaki oraz tkaniny wielonicielnicowe i dwuosnowowe wykonuje do dziś na tradycyjnych krosnach Sabina Knoch. Krajki, zwane przez Litwinów juostas, a przez Polaków pojasami, to typowe małe formy tkackie Suwalszczyzny, o rozmaitym zastosowaniu, również obrzędowym. Współczesne krajki wykonuje Anastasia Sidor z Puńska.

Pisanki do dziś cieszą się dużym zainteresowaniem. Ozdabia się je metodą batiku, nanosząc na skorupkę szpilką wzór z wosku, a później farbuje. W okolicach Lipska funkcjonują pracownie twórczyń ludowych – pisankarek. Są oto między innymi Krystyna Cieśluk, Ewa Skowysz-Mucha. Barbara Tarasiewicz, Genowefa Sztukowska-Skardzińska.

Rzeźba ludowa związana jest zazwyczaj z tworzeniem postaci świętych, Chrystusa, ze scenkami z życia wsi i przedstawień otaczającej przyrody i wydarzeń historycznych. Do grona znanych rzeźbiarzy ludowych z tego terenu należą Andrzej Wasilewski, Marian Kunicki.

Tradycyjne kulinaria

Kuchnia regionu wynika z mieszania się różnych tradycji kulinarnych, szczególnie litewskiej, polskiej, rusińskiej, z elementami kuchni niemieckiej i żydowskiej. Opierała się ma ziemniakach, żytnim chlebie, mące oraz dostępnych w regionie warzywach i owocach, rybach i miodzie. Czołowe dania tradycyjne, które podbiły współczesne podniebienia to:

Kartacze, przez Litwinów nazywane cepelinami, to duże ziemniaczane kluski, nadziewane farszem mięsnym i gotowane.

Sękacz to ciasto wypiekane na obracanym rożnie, nabiera charakterystycznego kształtu stożka z wystającymi soplami. Do jego przygotowania potrzeba wielu jajek, masła, cukru, mąki i kwaśnej śmietany. Znawcy tematu wywodzą jego pochodzenie z kuchni niemieckiej.

Mrowisko to słodkie ciasto charakterystyczne dla kuchni litewskiej, przypominające kształtem kopiec.

Soczewiaki to rodzaj kotletów z ciasta ziemniaczanego, nadziewanych farszem z  soczewicy z podsmażaną cebulą oraz przyprawami.

Terytorium

https://jzi.org.pl/miejscowosci-suwalszczyzny/

Rys historyczny 

https://pl.wikipedia.org/wiki/Suwalszczyzna

Gwara i folklor słowny

http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=mapa-serwisu&l2=&l3=&l4=suwalszczyzna-gwara-regionu-mwr

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec

http://dziedzictwosuwalszczyzny.soksuwalki.eu/muzyka/wielokulturowy-folklor-muzyczny-suwalszczyzny/

Obyczaje i obrzędy

http://dziedzictwosuwalszczyzny.soksuwalki.eu

Zabytki materialne

http://www.kulturalipsk.pl/muzeum

http://www.punsk-kultura.pl/skansen-w-punsku/

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

http://dziedzictwosuwalszczyzny.soksuwalki.eu/rzemiosla/tkactwo/

https://ltpl.eu/miejsce/pisanki-lipskie

http://dziedzictwosuwalszczyzny.soksuwalki.eu/tworcy-ludowi-regionu/

Tradycyjne kulinaria

http://www.sot.suwalszczyzna.eu/kat/o-suwalszczyznie/kuchnia-regionalna

http://ltpl.eu/punkty/tradycyjne-kulinaria

https://www.gov.pl/web/rolnictwo/sekacz-sejnenski-bankuchen

https://www.gov.pl/web/rolnictwo/mrowisko

1. Pokropek M., Ludowe tradycje Suwalszczyzny, Suwałki 2010.
2. Antoniewicz J. (red.), Studia i materiały do dziejów Pojezierza Augustowskiego, Białystok 1967.
3. Antoniewicz J. (red.), Studia i materiały do dziejów Suwalszczyzny, Białystok, 1965.
4. Bacewicz J., Podstawy wiedzy regionalnej. Ziemia suwalska, Słobódka 2002.
5. Falińska B., (red.), Dialog pokoleń: Suwalszczyzna - powiat Suwałki. Cz. 1 Suwałki-Białystok-Warszawa 2014.
6. Koszutska J., Znad Niemna i Wilii. Ubiory włościańskie i drobnoszlacheckie Polaków na Grodzieńszczyźnie i Wileńszczyźnie do roku 1914, Straduny 2018.
7. Pokropek M., Suwalszczyzna. Świat pogranicza, Suwałki, 2009.
8. Pokropek M., Wytwórczość i sztuka ludowa Pojezierza Suwalsko-Augustowskiego, Warszawa 1979
9. Sidariene A., Krajka w życiu człowieka. Dawne tradycje i współczesność, Kowno 2012
10. Snarski K., Żulpa A., (red.), W krainie wielu tradycji: badania etnograficzne na pograniczu polsko-litewsko-białoruskim w XX i na początkach XXI wieku, Warszawa-Suwałki 2014