Region piotrkowski

Region piotrkowski zawdzięcza swą nazwę stolicy regionu – Piotrkowowi Trybunalskiemu.

Geograficznie obszar regionu piotrkowskiego leży na Wysoczyźnie Bełchatowskiej, natomiast administracyjnie w południowej części województwa łódzkiego. Północna jego część sięga powyżej rzeki Wolbórki, dopływu Pilicy, wschodnią granicę tworzy Pilica, a południową i zachodnią częściowo Widawka, dopływ Warty oraz Grocholice i Bełchatów.

Jest to obszar przejściowy pomiędzy Wielkopolską i Małopolską, co miało duże znaczenie w rozwoju gospodarczym i kulturalnym tego regionu. Piotrkowskie graniczyło na wschodzie z opoczyńskim i rawskim, na południu z radomszczańskim, na zachodzie z sieradzkim, na północy z łęczyckim. Na terenie Polski środkowej osadnictwo przedfeudalne miało charakter rozproszony, dopiero w XII wieku zaczęły powstawać wsie o zwartej zabudowie.

Region położony jest na pograniczu trzech historycznych dzielnic: Mazowsza, Wielkopolski oraz Małopolski i w częściach do nich przyległych podlegał ich wpływom. Za czasów Kazimierza Wielkiego przebiegały tutaj ważne szlaki handlowe łączące Ruś Halicką z Pomorzem Szczecińskim, Węgry z Gdańskiem. Funkcjonowały dobra państwowe, kościelne jak i duże majątki ziemskie. Powodowało to zróżnicowanie ludności wiejskiej. Widoczne są lokalne odmiany: wolborska, bełchatowska i czarnocińska.

Gwara i folklor słowny

Piotrkowskie usytuowane jest na obszarze ziemi sieradzko-łęczyckiej. Jest to teren gwar o charakterze pogranicznym.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec

Muzyka piotrkowska nie jest szeroko znana, ulega wpływom okolicznych regionów etnograficznych. Promuje ją Zespół Ludowy „Piliczanie” z Sulejowa.

Obyczaje i obrzędy

W piotrkowskim ze starych zwyczajów z okolic Wolborza znane jest oprowadzanie przez kawalerów turonia, niedźwiedzia i głośnymi okrzykami zapraszanie dziewcząt do karczmy. Tak zwany przewodnik tańczył z każdą dziewczyną, dopóki nie otrzymał za nią datku pieniężnego. Później w podobny sposób odbywała się licytacja kawalerów. Oprócz przodownika, którym był wiodący gospodarz, brali w nim udział wyłącznie kawalerowie. Kulminacyjnym punktem był taniec zwany siemieniec, w którym prowadzący w korowodzie tanecznym obijał kawalerów miotłą na konopie i urodzaj zboża. W Środę Popielcową i w ostatnim dniu karnawału tańczyły również młode mężatki, nazywano to wkupem bab w grono gospodyń. W zwyczajach tych widoczne są stare praktyki magiczne mające zapewnić duży wzrost roślin. Pierwszy dzień Wielkanocy spędzano przy śniadaniu w gronie rodzinnym. W lany poniedziałek, śmigus – dyngus, rozpoczynało się życie towarzyskie. Dyngusować znaczyło otrzymywać wykup a śmigus to zwyczaj uderzania dziewcząt witkami wierzbowymi lub oblewanie wodą. W piotrkowskiem, w noszeniu stroju ludowego do dzisiaj wyróżnia się procesja w święto Bożego Ciała, w Czarnocinie, Wolborzu i innych miejscowościach.

Strój

Podstawę stroju kobiecego stanowiły samodziałowe wełniaki do pasa lub ze stanikiem, zapaski do pasa i na ramiona, koszule, gorsety, kaftany, chustki, czepce i trzewiki. W połowie XIX wieku podstawowym kolorem wełniaków był czerwony, obok którego występowały w różnym układzie barwy: brązowa, niebieska i biała. Tkanina miała wąskie paski i dekoracyjny splot kostkowy - przeplotkę, uzyskiwaną podczas tkania przy pomocy deski, lub zwiększonej liczby nicielnic. W niektórych wsiach, na przykład w Czarnocinie, wełniaki plisowano i zdobiono naszywanymi kolorowymi tasiemkami; zdarzało się, że naszywano ich siedem rzędów. Na wełniaki zakładano samodziałowe fartuchy – zapaski, tkane również splotami dającymi efekt kostkowego układu pasków. Ozdabiane były również naszytymi tasiemkami, a po 1910 roku wykańczane szydełkową koronką. Noszono również zapaski do odziewu, czyli na ramiona. Koszule, o kroju przyramkowym, haftowane były techniką krzyżykową w zgeometryzowane kompozycje szlakowe z motywami roślinnymi, w kolorach czerwono - czarnych. Do wełniaków zakładano również gorsety z czarnego aksamitu, najstarsze haftowane koralikami i cekinami w rózgi. Kaftany szyto z materiałów fabrycznych. Mężatki nosiły haftowane tiulowe czepce, później półczepce. Kobiety miały kilka rodzajów chustek, drukowane w kwiaty szalinówki, fabryczne chustki w kratę zimówki, noszone jako wierzchnie okrycie. Strój ozdabiano koralami, dmuchanymi paciorkami. Na nogi zakładano dzianinowe pończochy i trzewiki.

Mężczyźni do stroju świątecznego zakładali lniane koszule, ozdobione na przodzie – gorsie haftem, o modzie zgodnej z aktualną modą kobiecą. Samodziałowe portki były wykonane z fabrycznej, sukiennej jednokolorowej tkaniny, białej, czarnej lub granatowej. Na koszulę zakładano lejbiki, czyli kamizele, spencery, czyli krótkie marynarki do pasa - szyte z tkanin w kolorach: modrym, czarnym, niekiedy ciemnozielonym, buraczkowym lub siwym. Za okrycie wierzchnie służyły sukienne sukmany z fałdami z tyłu, siwe z czarnym szamerowaniem, przepasywane samodziałowym pasem, z przewagą koloru czerwonego. Na głowie noszono rogatywki z granatowego, rzadziej czarnego lub ciemnozielonego sukna, kaszkiety, kapelusze filcowe, zimą baranice. Spodnie wpuszczano w długie buty z cholewami.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

W regionie piotrkowskim dominowały ulicówki z budynkami po jednej lub po obu stronach drogi, bywały również inne nieregularne osiedla. W okolicach Piotrkowa Trybunalskiego i Działoszyna, w II połowie XIX w. jako budulec wykorzystywano złoża wapienne. W obrębie niektórych gospodarstw wydobywano skałę kilofami, łupano na płaskie, nieregularne płyty, z których powstawały budynki. Domy murowane ze skały wapiennej reprezentują najczęściej typ budynków jednotraktowych, o dwóch izbach i sieni. Dachy były dwuspadowe, kryte słomą, a szczyty obijano deskami. Skały wapienne i kamienie służyły również na podwaliny i jako surowiec do budowy pieców. Podstawowym budulcem w piotrkowskim było drewno. Budowano także z kamieni, którymi wypełniano ściany, głównie zabudowań gospodarczych. Do budowy domów murowanych z cegieł używana była surówka i cegły wypalane systemem polowym.

Zabytki materialne

Muzeum w Piotrkowie Trybunalskim mieści się w budynku Zamku Królewskiego, w którym jest Dział Etnograficzny.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Tradycyjnymi rzemiosłami praktykowanymi w regionie, wykonywanymi zarówno w celach zarobkowych, jak i na własny użytek, były: tkactwo, plecionkarstwo, garncarstwo, które tutaj rozwinęło się w Tuszynie, ale które tylko szczątkowo przetrwało po wojnie.

Wnętrza izb dekorowano różnymi ozdobami wśród których na wyróżnienie zasługują wycinanki z okolic Wolborza, wielobarwne koliste i kwadratowe naklejanki. Uzyskiwano je za pomocą naklejania na siebie kolejnych elementów zróżnicowanych kolorystycznie. Niektóre z nich przedstawiały sceny z życia, lub ptaki czy zwierzęta w ujęciu pasowym. Innym rodzajem były gwiozdki z łebkami, złożone z krążka, w którym od środka rozchodziły się  paski zakończone łebkami lub wianuszki o kształcie przestrzennej rozety, o półkolistych płatkach wykonanych ze skręconej bibuły. Cebule, to bukiety wyglądające jak roślina w doniczce o rozłożonych na zewnątrz liściach. Współcześnie wykonuje je Wanda Plich z Wolborza. Innym elementem zdobniczym były pająki, które wieszano w izbie pod pułapem. Podzielić je można na kuliste wbijane, tarczowe plecione ze słomy lub wełny, krystaliczne, ostrosłupowe, przypominające żyrandole, oraz łańcuchowe. W regionie piotrkowskim plecione pająki miały kilka tarcz składających się ze skrzyżowanych patyczków oplatanymi wełną, w kolorystyce przypominająca pasiastą tkaninę z tego regionu. Z bibuły wykonywano również kwiatowe koronki na obrazy i bukiety na ołtarzyki.

Tradycyjne kulinaria

Dla dzieci chodzących po kolędzie w regionie piotrkowskim pieczono w tzw. szczodry wieczór, z ciasta żytniego lub pszennego z cukrem lub syropem buraczanym szczodraki. Wyrabiano ich ponad 15 odmian: precelki, ciastka figuralne, bułeczki. Codzienną zupą była zalewajka, czyli barszcz z ziemniakami zwany tutaj bandosem. Z ciasta chlebowego pieczono w ognisku podpłomnik, jeszcze na początku XX wieku wierzono, że przynosi ulgę duszom cierpiącym.

Rys historyczny        

https://zabytki.online/archiwum_szz/51930775%20Spotkania%20z%20

Zabytki materialne    

https://zabytki.online/archiwum_szz/51930775%20Spotkania%20z%20

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło       

http://muzeumlowicz.pl/wp-content/uploads/2019/12/referat-7-Ewa-S%C4%99derecka.pdf

1. Dekowski J.P., 1961, Tradycyjne potrawy na wieczerzy wigilijnej w Piotrkowskiem, „Gazeta Ziemi Piotrkowskiej” nr 51.
2. Dekowski J.P.,1954, Strój piotrkowski, „Atlas Polskich Strojów Ludowych”, Wrocław.
3. (red) B. Kopczyńska - Jaworska, A. Nadolska - Styczyńska, A. Twardowska, 2007, Na styku regionów. Dziedzictwo kultury ludowej województwa łódzkiego, Pułtusk.
4. Lechowa I., 1987, Tradycyjny rok obrzędowy we wsiach Polski środkowej (zróżnicowanie i przemiany), „ Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi”,Seria Etnograficzna nr 24, s.17-194.
5. Dekowski P., 1967, Z badań nad obrzędowością weselną we wschodniej części powiatu piotrkowskiego, „ Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi”, Seria Etnograficzna, nr 11, s.11-131.
6. Drozdowska W.,1969, Strój ludowy w Czarnocinie, powiat łódzki, „Polska Sztuka Ludowa” nr 1, s.57-65, Warszawa.
7. Paszkowska-Wróblewska B., 1984-1985, Elementy zdobnicze izby wiejskiej na terenie Polski środkowej, „ Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi”, Seria Etnograficzna, nr 30, s.49-71.
8. Plucińska A., 2021, Nożycami opowiedziane. Wycinanki w województwie łódzkim, Łódź.
9. Woźniak A., 2023, Strojne brążki, paradne ubiory. Różnorodność w województwie łódzkim, Lubochnia.