Krakowiacy Wschodni

Krakowiacy zaliczani są do grupy ludności wywodzącej się z jednego pnia plemiennego Wiślan. Skomplikowana historia przyczyniła się do wewnętrznego zróżnicowania rozległego obszaru zamieszkanego przez Krakowiaków. Seweryn Udziela w książeczce „Krakowiacy” opublikowanej w 1924 roku napisał m.in. Krakowiacy wschodni od zachodnich różnią się strojem zasadniczo. To stwierdzenie  przyczyniło się, że w późniejszych czasach badacze  wyodrębnili dwa subregiony określane jako Krakowiacy Zachodni oraz Krakowiacy Wschodni.

Krakowiacy Wschodni zajmują północno-wschodni teren po lewej stronie Wisły, między rzekami Szreniawą, Nidzicą, dolną i środkową Nidą oraz rzeką Wschodnią. Na prawym brzegu Wisły zamieszkują Powiśle Dąbrowskie oraz dorzecze dolnego biegu Dunajca i Uszwicy po Tarnów i Wojnicz.

Na obszarze  zamieszkiwanym przez Krakowiaków kształty wsi odpowiadały przyjmowanym tu od najdawniejszych czasów układom osadniczym. W krajobrazie spotkać można zarówno wsie niwowe i łanów leśnych, z charakterystyczną zabudową wiejską skupioną przy placach (okolnice, owalnice), bądź przy drogach (ulicówki, rzędówki, łańcuchówki).

Pod koniec I Rzeczypospolitej Krakowiacy zajmowali północno-zachodnią część ówczesnego województwa krakowskiego (powiaty: krakowski, proszowicki i lelowski, księstwa: oświęcimskie, zatorskie i siewierskie) oraz niewielki skrawek województwa sandomierskiego.  W czasie I rozbioru Austriacy zagarnęli ziemie na prawym brzegu Wisły (łącznie z Podgórzem, dzielnicą Krakowa). Tereny te weszły skład tzw. Galicji. Prusy z województwa krakowskiego otrzymały księstwo siewierskie oraz okręg częstochowski. W III zaborze Austria zajęła resztę historycznego województwa krakowskiego. W czasach napoleońskich, na krótko (lata 1809-1815) do utworzonego w 1807 r. Księstwa Warszawskiego dołączono tereny zamieszkałe przez Krakowiaków na północ od Wisły.

W latach 1815-1846  została utworzona Rzeczypospolita Krakowska, która obejmowała wsie położone w wąskim pasie wokół Krakowa, na północ od Wisły (m.in. z Krzeszowicami, Trzebinią, Chrzanowem i Jaworznem). Okolice Olkusza, Ojcowa, Słomnik, Miechowa oraz pozostałe ziemie Krakowiaków położone dalej na północ, weszły do utworzonego (od 1815 r.) Królestwa Polskiego (tzw. Kongresówki), pod rządami cara Rosji. Po upadku powstania listopadowego (1831 r.) i skomplikowanej sytuacji politycznej na ziemiach polskich, została zniesiona, Rzeczpospolita Krakowska a jej terytorium, z miastem  Krakowem, włączone w skład monarchii austriackiej. Do uzyskania niepodległości przez Polskę (1918 r.) ziemie zamieszkane przez Krakowiaków znajdowały się w trzech zborach. Przyczyniło się to do powstania  pewnych różnic widocznych w kulturze materialnej, gospodarczej oraz w zwyczajach i obrzędach.

Gwara i folklor słowny

Gwara Krakowiaków Wschodnich zaliczana jest do gwar pogranicza Małopolski środkowej i jest zlepkiem gwar sąsiednich: Pogórza Krakowskiego, Sandomierskiego i Mazowsza, dlatego nazywana jest gwarą przejściową. Występowanie twardej spółgłoski l w połączeniu li, wiąże gwary Krakowiaków Wschodnich z gwarami leżącymi w widłach Wisły i Sanu, z gwarą lasowską oraz gwarami okolic Sandomierza. Natomiast zmiana końcówki -my na -amy jest rezultatem wpływu dialektu mazowieckiego w dialekcie małopolskim.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec

Krakowiacy Wschodni tańczyli znane w całym regionie krakowskim krakowiaki, polki, chodzonego. Krakowiaki nosiły różne nazwy, związane z pochodzeniem (np. proszowiak, skalbmierzak) lub sposobem tańczenia. W polkach pojawiają się różne tempa (wolne, umiarkowane, szybkie) i rytmy, metrum to przeważnie 2/4, 3/4, 3/8. Polka razówka charakteryzuje się zmiennym tempem,  wzrastającym od wolnego do szybkiego. W polce wściekłej tempo jest bardzo szybkie, pary tańczą zawsze w miejscu, często zmieniają kierunek obrotu w prawo i w lewo. Jednym z najstarszych znanych tańców jest Warszawianka od Zaborowa. Niekiedy taniec poprzedzony był przyśpiewką (razok-polka, hop walc-polka, polka z Powiśla) lub zawołaniem - np. „Muzyka, kulawą grać!” przed rozpoczęciem tańca kulawa-polka.

Obyczaje i obrzędy

Obrzędy doroczne Krakowiaków Wschodnich związane są głównie z okresem Bożego Narodzenia i Wielkanocy. Na przełomie roku następowała kulminacja różnorodnych zachowań obrzędowych, których celem było przyniesienie domowi i jego mieszkańcom pomyślności. Na omawianym terenie występowała wielka różnorodność grup kolędniczych m.in. Herody, Trzej Królowie, Szczodraki, z Turoniem, z Kobyłką, z szopką, Dziady Śmirgutne. W cyklu świąt wiosennych najważniejsze były obrzędy, które miały zapewnić zdrowie, urodzaj, dobre plony. Istotne były też tradycje święcenia wianków, żywności, palm oraz palenie ognisk w Wielki Czwartek. Do dziś we wsiach Krakowiaków Wschodnich można zobaczyć wbite w ziemię na polach czy w ogrodach krzyżyki wykonane z palm, a także wianki zawieszone na framugach drzwi domów.

Strój

W męskim stroju charakterystyczne były sukmany kierezje z opadającym na plecy trójkątnym kołnierzem – suką. Najczęściej były brązowe, wyróżniające się zdobnictwem kołnierza, na końcach którego przyszywano pompony z włóczki. Noszone były też płótnianki, często wkładane pod sukmanę zamiast kaftana. W okolicach Jędrzejowa, Miechowa i Proszowic noszono także białe sukmany ze stojącym kołnierzem. Ozdabiano je naszyciami z czarnego sznurka lub włóczki. W okolicach Powiśla Dąbrowskiego i Zaborowa, zamożniejsi gospodarze nosili brązowe sukienne kierezje. Kaftany były szyte z błękitnego lub granatowego sukna (w powiecie jędrzejowskim z czarnego), przyozdabiane metalowymi guzikami, trójkolorowymi chwastami oraz dużym haftem o motywach kwiatowych w dolnych rogach kaftana. Koszule (białe, płócienne) posiadały haft biały (na przodzie i kołnierzyku) i wiązane były czerwoną tasiemką pod kołnierzykiem. Spodnie były płócienne, białe w pionowe paski (czerwone, niebieskie, fioletowe) lub sukienne. Uzupełnieniem stroju były białe, skórzane pasy, zwykle wąskie, ze zwisającymi brzękadłami umocowanymi na rzemieniu lub szersze, zdobione wyplataniem z safianowej skórki i nabijane ćwiekami. Na głowę zakładano magierkę (wełnianą, folowaną) lub czterograniastą, czerwoną rogatywkę (tzw. krakuska) obszytą barankiem i przyozdobioną pawimi lub kogucimi piórami, sztucznymi kwiatami albo pękiem wstążek. Noszono także kapelusze filcowe i słomiane. Buty czarne, skórzane, z garbami w przegubie.

Stroje kobiece cechuje bardzo duża różnorodność i bogactwo zdobnictwa. Gorsety szyto z kwiecistego tybetu, czerwonych i niebieskich wełenek, także z aksamitu. Zdobiono je koralikami, naszyciami z aksamitu, w późniejszym czasie cekinami. Podobnie zdobione były wierzchnie kobiece katany (gorsety z rękawami). Dla Powiśla Dąbrowskiego charakterystyczne są hafty czerwono-czarne lub białe, zdobiące koszule z krezami, chusty czepcowe, płócienne spódnice i fartuchy. Spódnice były białe, płócienne, z gładkich wełenek, wzorzystych perkali lub z kwiecistego tybetu (w okolicy Wiślicy plisowane). Do spódnic noszono zapaski zdobione haftami, mereżkami, zakładkami, falbanką albo koronką. W święta kobiety zamężne nosiły na głowie sztywne, białe, płócienne czepce (z białym haftem, na Powiślu z czerwonym), a na co dzień chustki złożone w trójkąt, wiązane pod brodą lub z tyłu głowy. Na ramiona zarzucano duże chusty wełniane o wzorach kwiatowych, w kratę albo o wzorach orientalnych. Uzupełnieniem stroju kobiecego były korale i obrączki tombakowe. Na nogach panie nosiły skórzane, wysokie buty lub sznurowane trzewiki.

Fot. Muzeum Wsi Kieleckiej. https://mwk.com.pl/ 

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Zagrody prawobrzeżnej części Niziny Nadwiślańskiej składały się zazwyczaj z luźno usytuowanych budynków w obrębie siedliska. Dom mieszkalny, najczęściej jednotraktowy, posiadał izbę, komorę oraz sień, w której była wydzielona kuchnia. Szerokofrontowe chałupy były usytuowane ścianą szczytową (częściej) lub dłuższą (rzadziej) do drogi, z frontem zwróconym na południe lub południowy wschód. W jednej ze skrajnych osi budynku umieszczone było wejście do domu - sień, z której  przechodziło się do izby mieszkalnej i komory. Przy budowie domów wykorzystywano konstrukcję zrębową z wiązaniami na obłap lub jaskółczy ogon. W okolicach Bochni ściany zewnętrzne i uszczelnienia pomiędzy belkami ścian wylepiano gliną i malowano wapnem, natomiast na Powiślu Dąbrowsko-Tarnowskim ściany białkowano w całości. Okna umieszczano w ścianie frontowej, czasami również w szczytowej. Dachy czterospadowe wsparte na płatwiach pokryte były słomą na gładko, tylko w narożach schodkowo. Budynki gospodarcze (stajnia, obora) stały osobno lub mogły stanowić jedną całość z budynkiem mieszkalnym. Typowe dla Powiśla były wydłużone budynki, w których  oddzielnie znajdowały się pomieszczenia: stajnia dla konia, obora dla bydła oraz chlew. Stodoły, zwykle dwusąsiekowe z boiskiem pośrodku, budowano w konstrukcjach słupowych szalowanych deskami lub z wykorzystaniem w ściankach plecionek wiklinowych. Stodoły posiadały wysokie dachy czterospadowe kryte słomą.

Zabytki materialne

Do najbardziej znanych miejscowości regionu należą Zakliczyn nad Dunajcem (z dużą ilością architektury drewnianej) oraz Zalipie, gdzie zachował się zwyczaj malowania na budynkach mieszkalnych i gospodarczych (wewnątrz i na zewnątrz) wielobarwnych motywów kwiatowych. Dla regionu charakterystyczne są również krzyże, kapliczki i figurki przydrożne, szczególnie te kamienne, pochodzące z II połowy XIX w. z warsztatu Adeodatusa Martyńskiego z Borzęcina. Kamienne rzeźby tego artysty można spotkać w większej części regionu krakowskiego.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Wśród Krakowiaków Wschodnich bardzo dobrze rozwijały się tradycyjne rzemiosła, takie jak kowalstwo (Tarnów), garncarstwo (Dębina), rymarstwo (Dąbrowa Tarnowska), obróbka kamienia (okolice Tuchowa), wyrób skrzyń malowanych (Morawica, Wojnicz), haftowanie chust czepcowych (Proszowice), kamieniarstwo (Tarnów, Bochnia, Wojnicz), plecionkarstwo (w pobliżu rzeki Dunajec).

W sztuce ludowej wyróżnia się przede wszystkim Powiśle Dąbrowskie, utożsamiane z Zalipiem, gdzie zachował się zwyczaj malowania na budynkach mieszkalnych i gospodarczych wielobarwnych motywów kwiatowych. Kobiety przyozdabiały ściany także malowankami na papierze lub tkaninie i wycinankami. Najstarszy typ wycinanek to wycinanki negatyw-pozytyw, w których wycięty motyw oraz to co pozostawało, zostawało naklejone na inny papier. Bogata była również plastyka obrzędowa: pająki z kolorowych bibułek, słomy i pierza, rózgi weselne, palmy wielkanocne, bibułkowe bukiety kwiatów, wieńce dożynkowe, pisankarstwo.

Tradycyjne kulinaria

Kuchnia Krakowiaków Wschodnich była oparta na tym, co zebrano z pola i ogrodu, znaleziono w lesie lub na łące czy wyłowiono w rzece. Korzystne warunki klimatyczne i glebowe sprzyjały uprawie zbóż, szczególnie pszenicy i żyta. Obfite zbiory zbóż pozwalały na pozyskiwanie mąki i kasz, które były podstawą przygotowywania posiłków (kluski, bryjki, prażuchy, żurki na zakwasie) oraz wypieków (chleb, prołziaki). Często podawano potrawy na bazie kasz z dodatkiem warzyw strączkowych (fasola, groch) lub owoców z przydomowych sadów (śliwki, jabłka, gruszki). Jedną z potraw podawanych w czasie wieczerzy wigilijnej była kasza z miodem i wędzonymi śliwkami (siuśpaj). Hodowla dostarczała potrzebnego w gospodarstwie mleka, z którego pozyskiwano nabiał. Ser twarogowy suszono i przyrządzano gomółki. Mięso spożywano okazjonalnie, głównie podczas uroczystości rodzinnych oraz świąt kościelnych.

Dużo tradycyjnych potraw z regionu Krakowiaków Wschodnich zostało wpisanych na Listę produktów tradycyjnych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Są wśród nich: chleb siedliszowski, prołzioki (placki z sody oczyszczonej zwanej na Pogórzu Ciężkowickim prołza), siuśbak (kasza pęczak z grochem), siuśpaj (kasza jęczmienna gotowana z suszem, a następnie słodzona cukrem i miodem; w zimie zwykle spożywana na ciepło, a latem na zimno), gomółki kowalowskie (placki z suszonego sera z dodatkiem kminku).

Nazwa regionu/grupy

https://www.etnozagroda.pl/krakowiacy

Gwara i folklor słowny

https://www.etnozagroda.pl/krakowiacy

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec

https://www.etnozagroda.pl/krakowiacy

Obyczaje i obrzędy

https://muzeum.tarnow.pl/o-muzeum/zbiory/dzial-etnografii/zbiory-etnograficzne/

Strój

https://www.etnozagroda.pl/krakowiacy

http://www.archiwum.mcksokol.pl/410,1177,ETNOGRAFIA.htm

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

https://muzeum.tarnow.pl/o-muzeum/zbiory/dzial-etnografii/zbiory-etnograficzne/

http://www.archiwum.mcksokol.pl/410,1177,ETNOGRAFIA.htm

Tradycyjne kulinaria

https://www.etnozagroda.pl/krakowiacy

1. Bartosz A., Tradycyjne rzemiosło w regionie tarnowskim, Tarnów 2000.
2. Dąbrowska G., Taniec w polskiej tradycji. Leksykon, Warszawa 2005/2006.
3. Długosz, M. (red.), Dzieła rąk, umysłu i serca. Tradycyjne umiejętności i rzemiosła w województwie małopolskim, Kraków 2005.
4. Gieroń U., Krakowiacy, Lachy, Górale. Stroje wsi małopolskiej, t. II: Krakowiacy Wschodni, Nowy Sącz 2020.
5. Łazowski H., Melodie i pieśni z Powiśla Dąbrowskiego, Tarnów 1994.
6. Ogrodowska B., Polskie tradycje i obyczaje rodzinne, Warszawa 2007.
7. Ogrodowska B., Tradycje polskiego stołu, Warszawa 2010.
8. Pobiegły E., Rossal E. (red.), Stroje krakowskie. Historie i mity, Kraków 2017.
9. Seweryn T., Strój Krakowiaków Wschodnich, Wrocław 1960.