Ziemia chełmska

Nazwa Ziemia chełmska pochodzi od głównego ośrodka regionu – Chełma.

Ziemia chełmska leży na pograniczu Słowiańszczyzny zachodniej i wschodniej. Obejmuje w przybliżeniu obszar obecnego powiatu chełmskiego (woj. lubelskie) z niewielkimi przyległościami od północy - południową część powiatu włodawskiego, oraz zachodu - wschodnie tereny powiatów łęczyckiego i krasnostawskiego. Region ten jest zatem jednym z najdalej na wschód położonych na mapie współczesnej Polski. Jego wschodni kres pokrywa się z granicą państwową, wyznaczoną rzeką Bug. Po tej stronie Ziemia chełmska sąsiaduje z Wołyniem. Według S. Urbańczyka leży na tzw. pograniczu wschodnim młodszym.

Do II wojny światowej Ziemia chełmska była zamieszkiwana w dużej mierze przez ludność ukraińską. W miastach i miasteczkach regionu mieszkali Żydzi. Wyspowo osiedlali się protestanccy koloniści niemieccy. Obecnie, po zmianach struktury ludnościowej w wyniku wydarzeń II wojny światowej i powojennych przesiedleń ludności, omawiany obszar zamieszkiwany jest w przeważającej liczbie przez ludność polską.

Region od X wieku był przedmiotem rywalizacji polskiej i ruskiej.

Gwara i folklor słowny

Według Leona Kaczmarka, Jerzego Bartmińskiego i Jana Mazura opisywany teren znajduje się na pograniczu gwar małopolskich i gwar kresowych. Na obszarze tym stykają się: a) gwara małopolska zamojskiego zespołu językowego, b) gwara kresowa chełmskiego zespołu językowego, która pozostaje pod dużym wpływem języka ukraińskiego, a ściślej gwar ukraińskich. Spośród poetów ludowych Ziemi chełmskiej wyróżniają się: Władysław Kuchta (1911–1993) z Mołodutyna, Paulina Hołysz (1892–1975) ze Strupina Dużego oraz Alfreda Magdziak (1926–2020) urodzona w Dubience.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

Przykładowy repertuar śpiewaczy z Ziemi chełmskiej został zebrany w publikacji opracowanej przez Mariana Chyżyńskiego Tradycyjne pieśni polskie z obu stron Bugu. Są to pieśni zespołu śpiewaczego „Sielanki” z Sielca w gminie Leśniowice, leżącej w południowej części regionu. W materiale tym zauważalne są cechy kresowe. Na różnorodność repertuaru wpływ miało nie tylko pograniczne położenie obszaru, ale także przesiedlenia ludności, do której doszło bezpośrednio po II wojnie światowej. W 1945 roku do Sielca przyjechały polskie rodziny wysiedlone z miejscowości położonych w okolicy Lubomla na Wołyniu i zasiedliły gospodarstwa opuszczone przez rodziny ukraińskie, w tym samym czasie przeprowadzające się na wschód od Bugu.

Obyczaje i obrzędy

Życie mieszkańców Ziemia chełmskiej upływało podług cyklu dorocznej i obrzędowości rodzinnej. Przykładową i szczegółową publikacją z tego zakresu jest praca poetki i twórczyni ludowej Alfredy Magdziak Rok obrzędowy mojego regionu.

Strój

Na chełmski stój ludowy składały się m.in. haftowane koszule, spódnice (wykonane z materiałów samodziałowych), fartuchy, sukmany (wierzchnie okrycia męskie i kobiece, wykonane z brązowego i białego folowanego sukna, zdobione charakterystycznym dla tego regionu czerwono-niebieskim szamerunkiem), chustki i czepki. Sukmanę przepasywano barwnymi pasami – krajkami tkanymi z nici lnianych i pojasami, tkanymi z nici wełnianych w podłużne czerwono-pomarańczowe prążki. Sukmana była odświętnym ubiorem wierzchnim. Codziennym strojem wierzchnim, zakładanym do pracy, były szyte z konopnego, samodziałowego płótna płótniaki lub podniszczone sukmany.

Tradycyjny strój chełmski noszony był na terenie dawnego powiatu chełmskiego. Północną granicę jego występowania wyznaczały miejscowości leżące na linii Cyców–Sawin. Powyżej, w ubiorze ludowym pojawiały się elementy charakterystyczne dla stroju włodawskiego. Linię południową z kolei wyznaczały miejscowości powiatu hrubieszowskiego i zasięg występowania tamtejszego stroju.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Na omawianym obszarze powszechnie stosowanym materiałem budowlanym do połowy XX wieku było drewno – najtańsze i stosunkowo dostępne. Domy i budynki gospodarcze wznosili gównie miejscowi cieśle. Na ogół przed domostwami usytuowane były ogródki, za nimi zabudowania gospodarcze, ogrody warzywne, pola i łąki. W literaturze przedmiotu szczegółowo opisana została architektura tradycyjna Wojsławic z charakterystyczną podcieniową zabudową rynku. Przyrynkowe domy posadowione były na niewielkich podmurówkach, a wykonano je z bali sosnowych w konstrukcji słupowej. Dwuspadowe dachy kryte były gontem. Do połowy XIX wieku rynek wojsławicki zabudowany był szczytowo. Obecna zabudowa tej miejscowości charakteryzuje się układem kalenicowym.

Zabytki materialne

Na terenach wiejskich okolic Chełma znajdują się liczne kapliczki przydrożne, m.in. w miejscowościach: Depułtycze Królewskie Kolonia, Horodyszcze, Nowosiółki Kolonia, Okszów, Rudka, Staw, Stołpie, Strupin Duży, Strupin Łanowy, Uher, Żółtańce.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

W chełmskich wsiach rozwijało się rękodzielnictwo – tkactwo, garncarstwo i plecionkarstwo. Z wikliny, słomy i korzeni wyrabiano kosze różnego kształtu i przeznaczenia oraz miarki na zboże i mąkę. Do popularnych rzemiosł należało także kowalstwo, bednarstwo i stolarstwo. Jednym z najstarszych ośrodków garncarskich na Ziemia chełmskiej jest Pawłów (gm. Rejowiec Fabryczny). Miejscowość ta już w XVII wieku stanowiła duże skupisko garncarzy, a w dwudziestoleciu międzywojennym działało w niej ponad stu garncarzy. Wyrabiano tam naczynia użytkowe – miski, dzbanki (siwaki), dwojaki, makutry, formy do pieczenia ciast, doniczki, a także przedmioty pełniące funkcję zabawek (gwizdki, okaryny), ceramikę dekoracyjną (postacie ludzkie, figury świętych, ptaki, zwierzęta). Do grona pawłowskich garncarzy, których tradycje warsztatowe sięgają kilku pokoleń należą: Franciszek Kurcewicz, Kazimierz Wanarski, Jan Kwiatkowski, Jan Sławiński, Aleksander Filipczuk, Leszek Kiejda. W Pawłowie, od połowy XIX wieku, rozwijało się ponadto bednarstwo. Współcześnie w miejscowości działają Izba Garncarska i Izba Bednarska.

Wśród współczesnej plastyki obrzędowej wyróżniają się wycinanki i pisanki Stanisławy Mąki z Rożdżałowa (gm. Chełm), która na powierzchni skorupki jajka tworzy przy pomocy pisaka, wosku i nożyka koronkowe sceny pasyjne, symbole Świąt Wielkiej Nocy, tradycyjne wzory regionalne. Zakres twórczości współczesnych rzeźbiarzy ludowych obejmuje tematykę sakralną i świecką. Do najciekawszych należą prace: Stanisława i Tadeusza Szulców z Woli Korybutowej, Stanisława Kosiarza z Kumowa Majorackiego, Jana Uścimiaka z Chełma. Z kolei wśród współczesnych prac malarskich wyróżniają się obrazy m.in. Stanisława i Adama Koguciuków z Pławanic, Stanisławy Mąki z Rożdżałowa, Nadziei Stefaniak ze Stulna, Heleny Pasternak z Adolfina, które oprócz walorów artystycznych posiadają dużą wartość ikonograficzną.

Eksponaty z zakresu tradycyjnej kultury ludowej oraz wytwory współczesnej sztuki i rękodzieła ludowego omawianego regionu prezentuje m.in. Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie, w dziale etnografii. 

Tradycyjne kulinaria

Tradycyjne pożywienie ludności regionu chełmskiego, oparte było przeważnie na produktach pochodzeniach roślinnego, takich jak: zboża, kasze, ziemniaki, kapusta, buraki, rośliny strączkowe i inne. W dużej ilości wykorzystywano nabiał – mleko i jego przetwory. Z nabiału spożywano zwłaszcza mleko, ser (twaróg), śmietanę, mleko zsiadłe, maślankę i serwatkę. Wyrabiane ze śmietany masło często przeznaczano na zbyt; przed wojną sprzedawano je Żydom; masło i jajka sprzedawano również w latach powojennych. Za sprzedane produkty nabywano: cukier, mydło, sól, naftę, drożdże, zapałki i cukierki dla dzieci.

O wiele rzadziej niż współcześnie, nie na co dzień, spożywano mięso. Przed wojną i w czasach powojennych na mięso w niedzielnym posiłku mogły pozwolić sobie tylko najbogatsze chłopskie rodziny. Dawniej zdecydowana większość produktów, wykorzystywanych do przyrządzania posiłków, pochodziła z własnych gospodarstw, które były samowystarczalne. Spośród tradycyjnych potraw można wymienić: fuszer, prażucha, przaśniaki, sołoducha, włok.

Nazwa regionu/grupy           

http://mzch.pl/

Rys historyczny        

https://gminachelm.pl/turystyka/zabytki

Gwara i folklor słowny         

https://przegladdziennikarski.pl/te-wiersze-pisala-bez-szkoly-prosta-chlopka/

Strój   

http://mzch.pl/?pl_powrot-do-przeszlosci,10

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

https://teatrnn.pl/leksykon/artykuly/wojslawice-architektura-drewniana/

http://www.promenadas12.h2.pl/nowa/download/27.11.12/inwentaryzacja.pdf

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło https://www.nagrodakolberg.pl/laureaci-stanislawa_maka

https://gminarejowiecfabr.pl/izba-garncarska.html

https://gminarejowiecfabr.pl/izba-bednarska.html

https://zgstl.pl/tworcy_ludowi/stanislaw-koguciuk/

1. Alina Aleksandrowicz, Literatura ludowa Ziemi chełmskiej, [w:] Ziemia Chełmska (Materiały z sesji naukowej historyków odbytej w Chełmie 21 czerwca 1959 r.), Lublin 1961, s. 234–242.
2. Andrzej Bronicki, Bożena Dobosz, Ewa Hordejuk, Teresa Mazurek, Urszula Ruszkowska, Powrót do przeszłości. Dzieje tradycyjnej kultury regionu chełmskiego, Chełm 2007.
3. Leon Kaczmarek, Jerzy Bartmiński, Jan Mazur, Ugrupowanie gwar Lubelszczyzny, „Biuletyn Lubelskiego Towarzystwa Naukowego. Folia Societatis Scientiarum Lublinensis” 1978, vol. 20, Hum. 1–2, s. 65–89.
4. Jan Adamowski, Ziemia chełmska opowieści o strachach, „Region Lubelski” 1987, nr 2 (4), s. 281–289.
5. Jan Górak, Budownictwo drewniane miasteczka Wojsławice, „Studia i Materiały Lubelskie”, t. 7, Etnografia 2, Lublin 1967, s. 103–168.
6. Alfreda Magdziakowa, Rok obrzędowy mojego regionu. Ginące obrzędy, zwyczaje, wierzenia i pieśni kresowej wsi polskiej z okolic Dubienki w południowo-wschodniej Lubelszczyźnie, wybór, opracowanie i wstęp Donat Niewiadomski, Lublin 2003.
7. Janina Petera, Chełmskie stroje ludowe na przełomie XIX i XX wieku, „Rocznik Chełmski”, 1996, t. 2, s. 431–455.
8. Tradycyjne pieśni polskie z obu stron Bugu. Repertuar zespołu śpiewaczego Sielanki z Sielca w gminie Leśniowice, wybór, transkrypcja i opracowanie Marian Chyżyński, Polihymnia, Lublin 2009.
9. Agnieszka Kościuk-Jarosz, „Fuszer”, „sołoducha”, „włok”... – pożywienie codzienne w przekazach mieszkańców Dubienki i okolic, [w:] Dziedzictwo kulinarne w kontekstach tradycyjnych i współczesnych, pod red. Jana Adamowskiego i Marioli Tymochowicz, Lublin 2018, s. 101–121.