Izdebka mieszkalna na pięterku spichlerza z Zagorzyna (1880-1921) przeniesionego do Sądeckiego Parku Etnograficznego w Nowym Sączu, 2024. Fot. Jacek Kurzeja, Muzeum Ziemi Sądeckiej. https://muzeum.sacz.pl/
Górale Sądeccy
Górale Sądeccy zamieszkują powiaty limanowski i nowosądecki. Grupę tę dzieli się na trzy subregiony: Górali od Łącka, Kamienicy i Jazowska. W przeszłości zasiedlali żyzne doliny, sprzyjające rozwojowi rolnictwa i sadownictwa, a na halach i leśnych polanach wypasali stada. Strój Górali Sądeckich to jeden z góralskich ubiorów karpackich. Widać w nim wpływy sąsiednich grup lachowskich i oddziaływanie ekspansywnej kultury Podhala. Do tradycyjnych instrumentów zalicza się dudy, pasterskie fujarki, skrzypce i basy. Przygrywając do tańca, wykonywano melodie krakowiakowe, polki, sztajerki i walce. Stawiano niebielone budynki w konstrukcji zrębowej, ze stromymi dachami krytymi gontem lub słomą. Prezentacja folkloru Górali Sądeckich odbywa się obecnie na wielu imprezach regionalnych, jedną z nich jest organizowane w Łącku Święto Kwitnącej Jabłoni.
Tekst i konsultacja mapy: Joanna Hołda
Nazwa
Nazwa Górale Sądeccy została wprowadzona w 1946 r. dla określenia grupy górali karpackich z obszaru historycznej Sądecczyzny i Beskidu Sądeckiego. Nazwa Górale od Łącka, Kamienicy i Jazowska odnosi się do miejscowości, wokół których wykształciły się subregiony grupy.
Terytorium
Górale Sądeccy zasiedlali tereny na styku trzech pasm górskich: Beskidu Wyspowego, Beskidu Sądeckiego i Gorców, rozdzielonych dolinami rzek Kamienicy i Dunajca. Żyzne doliny, sprzyjające rozwojowi rolnictwa i sadownictwa, wyznaczyły główne skupiska wsi. W wyższych partiach górskich i na lesistych stokach powstawały wiejskie przysiółki, na halach i leśnych polanach wypasano stada.
Osadnictwo
Najstarsze wsie sądeckiej góralszczyzny, w tym Łącko, lokowano w XII-XIII w. Należało ono do dóbr klarysek ze Starego Sącza. Dzięki działalności klasztoru w XIV i XV w. powstały kolejne osady. Następne stulecia to czas zasiedlania wyższych partii górskich.
Krótki rys historyczny
Wsie górali sądeckich należały do trzech historycznych parafii – w Łącku, Kamienicy i Jazowsku, co wpłynęło na wyodrębnienie się trzech subregionów grupy.
Kultura ludowa
Gwara i folklor słowny
Pod względem gwary region nie był jednolity. Subregiony łącki i jazowski należały do obszaru gwar sądeckich. W okolicach Łącka mówiono góralską gwarą łącką, subregion jazowski był w zasięgu gwary Lachów Podegrodzkich. Cechy odrębne od gwar sądeckich wyróżniały podgrupę kamienicką.
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
Tradycyjnymi instrumentami, na których grywano na góralszczyźnie sądeckiej, były dudy, pasterskie fujarki, skrzypce i basy. Przygrywając do tańca, wykonywano melodie krakowiakowe, polki, sztajerki i walce. Popularne wśród Górali Sądeckich były góralskie obyrtane. Do charakterystycznych dla regionu należały męskie tańce grupowe: hajduk – opracowany po II wojnie światowej dla zespołu regionalnego „Gorce” z Kamienicy na podstawie dawnych zabaw pasterskich – i cofany ścierecki inspirowany krokami drużbów weselnych towarzyszących nowożeńcom z lachowskiej wsi Szczereż, biorącym ślub w łąckim kościele. Także zbójnicki, zapożyczony z Podhala, przez Górali Łąckich był wykonywany w swoisty sposób. Do zachowania tradycyjnego folkloru Górali Sądeckich przyczynili się ludowi instrumentaliści, m.in. doskonały skrzypek Franciszek Kurzeja z Kiczni czy Wincenty Pyrdoł z Zarzecza, grający na skrzypcach, dudach i fujarce. Animatorami i propagatorami muzyczno-tanecznych tradycji regionu byli lokalni regionaliści, m.in. Mieczysław Cholewa czy Maria Chwalibóg.
Obyczaje i obrzędy
Wydarzeniem, z którego słynie Łącko, jest Święto Kwitnącej Jabłoni. Uroczystość organizowana od 1947 r. nawiązuje do sadowniczych tradycji regionu. Jest okazją do wymiany wiedzy sadowniczej oraz prezentacji folkloru Górali Sądeckich: rzemiosła, sztuki i tradycyjnej kuchni.
Strój
Strój Górali Sądeckich to jeden z góralskich ubiorów karpackich. Widać w nim wpływy sąsiednich grup lachowskich i oddziaływanie ekspansywnej kultury Podhala. Jednym z wyróżników stroju męskiego były kamizelki z granatowego sukna fabrycznego, zdobione haftem łańcuszkowym w czerwonej kolorystyce, z charakterystycznym motywem paproci z tyłu. Białe sukienne spodnie, o góralskim kroju ale z dość szerokimi nogawkami, wokół przyporów miały wyszycia z pętlicowym motywem węzła rycerskiego lub sercówki. W zależności od subregionu różna była kolorystyka zdobień. Z czasem, pod wpływem mody podhalańskiej, Górale Sądeccy zaczęli zdobić spodnie rozbudowanymi, podhalańskimi parzenicami. Pasy noszono dwojakie – węgierskie zapinane na kilka sprzączek lub wąskie ale długie pasy kawalerskie. Pasy zbójnickie wzorowane na podhalańskich do lokalnego stroju weszły w latach 30. XX w. za sprawą zespołów folklorystycznych. Wierzchnim okryciem były długie płaszcze – gurmany, dawniej z białego, później z brązowego, samodziałowego sukna. Były bogato zdobione naszyciami z wełnianego sznurka i haftem włóczką wzdłuż rozcięcia z przodu, przy krawędziach rękawów i wokół kieszeni. Na początku XX w. noszono także kabaty (gurmanki) w typie miejskich kurtek, szyte z samodziałów wełnianych lub lnianych. Obuwie stanowiły skórzane kierpce, zamożniejsi gospodarze nosili buty z cholewami.
W stroju kobiet uwagę zwracały gorsety, w przeszłości szyte z cienkiego sukna, także jasnego, np. błękitnego lub kremowego, później z ciemnych aksamitów. Ich charakterystycznym zdobieniem był delikatny kwiatowy haft koralikami lub niciany z motywem niezapominajek, bukietów albo gałązek w donicach. Z czasem modne stały się gorsety lite, w których wyszywane koralikami naturalistyczne kompozycje kwiatowe zapełniały całą powierzchnię. Starsze góralki nosiły wizytki z barwionych płócien czy jednobarwnych wełenek, często tych samych co spódnice. Zimą zakładały ocieplane wełniane katanki z fałdami wokół bioder. Bogatsze kupowały u kuśnierzy w Starym Sączu kożuchy węgierskie, zdobione aplikacjami z safianu. Spódnice starego typu to fartuchy z domowego bielonego płótna zdobione białym haftem oraz farbanki szyte z płótna farbowanego i drukowanego we wzory. Zastąpiły je spódnice z wzorzystych perkali, wełenek w intensywnych kolorach i kwiecistych tybetów.
Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi
Osady na góralszczyźnie sądeckiej miały zwartą zabudowę biegnącą wzdłuż dolin potoków. W górskich przysiółkach układ zagród był luźny, dostosowany do stromizny terenu. Przeważały zagrody wielobudynkowe, w których chałupa, stajnia, stodoła, a u bogatszych gospodarzy także spichlerz, owczarnia czy chlew, tworzyły zamknięty czworobok lub stawiane były w kształt litery L. Tradycyjne budownictwo było drewniane, ale na podmurówki, piwnice i ściany budynków gospodarczych używano również kamienia. Budynki stawiano w konstrukcji zrębowej, ze stromymi dachami krytymi gontem lub słomą. Ściany zostawiano niebielone. Spichlerze i chałupy często miały ozdobne, drewniane detale.
Zabytki materialne
Jednym z ciekawszych miejsc w regionie jest kapliczka w Gaboniu ze słynącą cudami figurą Chrystusa przy słupie. W Wielki Czwartek tłumnie odwiedzają ja wierni. O żywym kulcie świadczą wota licznie otaczające drewnianą rzeźbę, którą - zgodnie z legendą - przyniosły w to miejsce wody Dunajca.
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
Podobnie jak na całej góralszczyźnie, wśród Górali Sądeckich dobrze prosperowały rzemiosła bazujące na obróbce drewna. W regionie działali biegli snycerze, cieśle i stolarze, zdobiący swoje wyroby pięknymi detalami. Znani byli meblarze produkujący skrzynie posagowe malowane w charakterystyczne wzory oraz rzeźbiarze – twórcy figur i kapliczek skrzynkowych. W Jazowsku działała fabryka mebli giętych Michała Adera. Moda na zdobione haftem stroje napędzała rozwój krawiectwa, hafciarstwa i kuśnierstwa. Najbardziej znanym ludowym twórcą regionu jest Piotr Kwit (1929-2002), malarz i rzeźbiarz z Zalesia. Uważa się go za jednego z najwybitniejszych współczesnych artystów ludowych w Polsce.
Tradycyjne kulinaria
Kotlina Łącka słynie z doskonałych owoców, głównie śliw węgierek i jabłek, a także pozyskiwanych z nich soków i destylatów. Najbardziej znanym jest śliwowica łącka. Produkcję tej wysokoprocentowej wódki z węgierek rozpoczął pod koniec XIX w. łącki gorzelnik Samuel Grossbard. Swoją „Śliwowicę Pejseczną” rozprowadzał do sklepów i szynków Sącza, Krakowa i Tarnowa.
Netografia
Terytorium
https://www.etnozagroda.pl/gorale-sadeccy
Rys historyczny
https://www.etnozagroda.pl/gorale-sadeccy
Gwara i folklor słowny
https://www.etnozagroda.pl/gorale-sadeccy/gwara-goacute-rali-sadeckich-gwara-lacka
Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec
https://skarbygorali.pl/artykul/biali-muzyka
https://muzeum.sacz.pl/filmoteka/lachy-gorale-pogorzanie
Obyczaje i obrzędy
https://www.etnomuzeum.eu/zbiory-mek
https://etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji
https://www.etnozagroda.pl/gorale-sadeccy/obrzedy-i-zwyczaje-rodzinne
https://www.etnozagroda.pl/gorale-sadeccy/obrzedy-i-zwyczaje-doroczne
https://skarbygorali.pl/artykul/gorale-biali
Strój
https://www.etnozagroda.pl/gorale-sadeccy/stroacute-j-i-ubioacute-r-codzienny
https://zbiory.etnomuzeum.eu/pl/kolekcje/1
https://etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji
https://muzeum.sacz.pl/filmoteka/lachy-gorale-pogorzanie
Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło
https://www.etnozagroda.pl/gorale-sadeccy/rzemioslo
https://skarbygorali.pl/artykul/gorale-biali-1858534398
https://etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji
Tradycyjne kulinaria
www.malopolska.pl/malopolskismak
www.gov.pl/web/rolnictwo/lista-produktow-tradycyjnych12
https://www.etnozagroda.pl/gorale-sadeccy/pozywienie-kuchnia
Literatura
- Brylak-Załuska M., Kulig P., Krakowiacy, Lachy, Górale. Stroje wsi małopolskiej, t. IX: Górale Sądeccy, Górale Nadpopradzcy, Nowy Sącz 2020.
- Ceklarz M., Kroh M. (red.), Kultura ludowa Górali Sądeckich od Kamienicy, Łącka i Jazowska, Kraków 2016.
- Dybiec J., Łącko i gmina łącka, Kraków 2012.
- Kolberg O., Dzieła wszystkie, t. 44 i 45: Góry i Pogórze, Wrocław-Poznań 1968.
- Kowalska-Lewicka A., Hodowla i pasterstwo w Beskidzie Sądeckim, Wrocław 1980.
- Kowalska-Lewicka A. (red.), Studia z kultury ludowej Beskidu Sądeckiego, Wrocław-Kraków 1985.
- Michalikowa L., Folklor Górali i Pogórzan Ziemi Sądeckiej, Warszawa 1990.
- Piskorz-Branekova E., Polskie stroje ludowe, t. 3, Warszawa 2007.
- Wielek J., Strój Górali Łąckich, „Atlas Polskich Strojów Ludowych”, t. 33, cz. V Małopolska, z. 14, red. A. Jacher-Tyszkowa, Wrocław 1999.
