Górale Nadpopradzcy

Grupa wywodzi swoją nazwę od miejsca zasiedlenia - doliny rzeki Poprad. Określenie Czarni Górale odnosi się do ciemnego koloru sukna przeważającego w męskich ubiorach (inaczej niż w przypadku Górali Białych, tj. Sądeckich).

Górale Nadpopradzcy zamieszkiwali wschodnią część Beskidu Sądeckiego z pasmami Jaworzyny Krynickiej i Radziejowej. Ich osady, rozlokowane na obu brzegach Popradu i wzdłuż jego dopływów, charakteryzują się licznymi przysiółkami rozrzuconymi na górskich stokach. Podstawą gospodarki było rolnictwo i hodowla, z sezonową uprawą na śródleśnych polanach i pasterstwem owiec.

Górale Nadpopradzcy to grupa polskich górali wysunięta najdalej na wschód. Ich sąsiadami byli górale rusińscy: od wschodu Łemkowie, do południa Rusnacy na słowackim Spiszu, od południowego zachodu Rusini z okolic Szlachtowej. Jedynie od północy Górale Nadpopradzcy graniczyli z ludnością polską – Lachami i Góralami Sądeckimi. Od średniowiecza region przylegał do granicy między królestwami Polski i Węgier, utrzymując kontakty z wieloetnicznym Spiszem.

Centrum regionu stanowi Piwniczna-Zdrój, miasto z sześćdziesięcioma górskimi przysiółkami o wiejskim charakterze, lokowane w 1348 r. przez Kazimierza Wielkiego przy trakcie handlowym wiodącym z Węgier do Krakowa. Na początku XX w. Piwniczna zaczęła rozwijać się jako miejscowość uzdrowiskowa i status ten posiada do dzisiaj.

Gwara i folklor słowny

Gwara Nadpopradzia stanowi część dialektu małopolskiego. Zalicza się do gwar przejściowych. Wsie północnej części regionu znajdowały się w zasięgu gwary podegrodzkiej - najbardziej archaicznej odmiany sądeckiej gwary lachowskiej. W Piwnicznej oraz na południe od miasta widać wyraźnie wpływy łemkowskie, Górali Pienińskich oraz spiskie. Gwara nadpopradzka wyraźnie różni się od podhalańskiej. Dziś możemy ją poznawać m.in. dzięki Wandzie Łomnickiej-Dulak, poetce i badaczce lokalnego folkloru.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

Folklor muzyczny i taneczny Górali Nadpopradzkich ma charakter przejściowy, jest odmienny w północnej i południowej części regionu. Lokalne tradycje muzyczne kształtowały się pod wpływem sąsiednich grup i karpackiej kultury pasterskiej. Do repertuaru przeniknęły pieśni łemkowskie i ze słowackiego Spisza. Znane w regionie melodie krakowiakowe, polki i walce są wspólne z muzyką lachowską. Melodie czardaszowe i sposób gry na modłę czardaszową to wpływy węgierskie. Dawne instrumentarium obejmowało instrumenty pasterskie - trombity, rogi, fujarki i piszczałki. Popularne były także dudy, od XIX w. przy potańcówkach akompaniowano na heligonkach. Tradycyjne kapele (muzyki) składały się z instrumentów smyczkowych - skrzypiec i basów. Z czasem dołączyły do nich klarnet, heligonka czy bęben z talerzem. Repertuar pieśniowy obejmował wielozwrotkowe ballady, pieśni pasterskie, rekruckie, powszechne i zalotne, nabożne oraz obrzędowe, głównie weselne. Powszechny był śpiew grupowy, bez towarzyszenia instrumentów. Śpiewem poprzedzano i zamawiano taniec. Wśród tańców odnotowanych w regionie znalazły się polki i tańce w charakterze walca – śtajerek, zamiatany, walcerek. Charakterystyczne dla grup górskich są: obyrtany, taniec pasterzy wypasających bydło i konie - pasterski (koński) i grupowy taniec dziewcząt dokoła (paw). Ze Spisza i Moraw pochodzą ciardasz (madziar) i hanok. Tańce wykonywano miękko, na ugiętych kolanach, ozdabiając je przytupami. 

Obyczaje i obrzędy

Wśród Górali Nadpopradzkich znany był ciekawy zwyczaj związany z dniem św. Mikołaja, patrona pasterzy i stad. Do lat 50. XX w. pasterze proszący świętego o opiekę, składali w kościołach w Piwnicznej i Rytrze wełnę oraz len – „żeby wilki owiec nie brały” i „by len lepiej się rodził”. Dawnym zwyczajem, kultywowanym współcześnie w Piwnicznej, są wielkoczwartkowe przemarsze kłapaczy, czyli chłopców z drewnianymi kołatkami.      

Strój

Strój Górali Nadpopradzkich wywodzi się z dawnych strojów karpackich. Był dobrze przystosowany do warunków naturalnych. Długo bazował na materiałach domowych – samodziałowych płótnach lnianych, owczych suknach, skórach baranich i bydlęcych. Odznaczał się naturalną kolorystyką i skromnością zdobień. Miał wiele elementów wspólnych z ubiorami Łemków, spiskich Rusinów i Górali Szczawnickich. W stroju męskim charakterystyczne były kamizelki z fabrycznego sukna granatowego, czarnego lub czerwonego, zdobione mosiężnymi guzikami. Noszono je do góralskich spodni chołośni, z dwoma przyporami i lekko zwężanymi nogawkami z rozporem u dołu, szytych z samodziałowego sukna cornego (dawniej także białego). Ich ozdobą były czerwone sukienne wypustki w szwach nogawic, pompon nad rozporem i czerwone obszycia przyporów. Wierzchnim okryciem były gunie – kurtki z białego, później ciemnego, domowego sukna, sięgające do połowy ud. Na krawędziach miały obszycia z czerwonego sznurka, na wysokości pasa czerwoną aplikację w kształcie smreczka (kogutek). Modne były gurmanki (kabaty) z samodziałowego sukna, o kroju zapożyczonym z kurtek wojskowych. Obuwiem, noszonym zarówno przez mężczyzn jak kobiety, były skórzane kierpce z długimi nawłokami. Wyróżnik stroju kobiecego to tzw. błękiciory (farbanice) – długie, szerokie spódnice z domowego płótna w białe lub biało-niebieskie wzory, ręcznie drukowanego i farbowanego na granatowo lub ciemnoniebiesko. Na spódnice kobiety zakładały zapaski z białego płótna, zdobione koronkowymi wstawkami. Gorsety, szyte z ciemnych sukien i płócien, później aksamitów, były skromnie zdobione naszyciami z tasiemek. Starsze kobiety nosiły katanki – obcisłe kaftaniki z długimi rękawami, z jednobarwnych cienkich wełenek. Jako okrycie wierzchnie służyły płócienne płachty oraz duże chusty fabryczne, zarzucane na ramiona. Zimą noszono skromnie zdobione kożuszki.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Podstawowym budulcem było drewno jodłowe i świerkowe. Budynki stawiano w konstrukcji zrębowej. Dachy, w przeszłości zwykle czterospadowe i strome, kryto gontem lub dartymi deskami. Zręby pozostawiano niebielone, szpary miedzy belkami utykano mchem i wylepiano gliną. Niekiedy wokół okien malowano wapnem szeroką obwódkę. Długo utrzymały się chałupy dymne, czyli bez kominów. Typowe były zagrody wielobudynkowe, składające się co najmniej z chałupy i budynku gospodarczego, stawianych równolegle do siebie. W zamożniejszych gospodarstwach stojące oddzielnie stodoła, spichlerz czy wozówka tworzyły zwarty czworobok. W górskich przysiółkach przeważały zagrody o nieregularnym układzie, z budynkami dopasowanymi do stoku. Sama Piwniczna zachowała średniowieczny układ z dużym kwadratowym rynkiem pośrodku i regularną zabudową wokół. Na początku XX w., wraz z rozwojem ruchu letniskowego, w miejscowej architekturze zaczęły się upowszechniać elementy budownictwa uzdrowiskowego.

Zabytki materialne

Jednym z charakterystycznych elementów nadpopradzkiego krajobrazu jest kościół pw. Narodzenia NMP w Piwnicznej, wzniesiony pod koniec XIX w. w miejscu wcześniejszej, drewnianej świątyni. Pamiątką epidemii, które w XIX w. nawiedzały nadpopradzkie wsie, jest krzyż na miejscu dawnego cmentarza cholerycznego na Nakle, postawiony w stulecie największej zrazy. O tragicznych dziejach przypomina płaskorzeźba Edwarda Gruceli „Roki morowego powietrza”.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

W regionie obfitującym w drewno dobrze rozwijały się zajęcia związane z jego pozyskiwaniem i obróbką. Wśród miejscowych rzemieślników było wielu cieśli, stolarzy, kołodziejów i bednarzy. Popularnym zajęcie było flisactwo. Istotną dziedzinę rzemiosła stanowiła obróbka lnu i wełny oraz skór. Dobrze prosperowało tkactwo i folusznictwo, krawiectwo, kuśnierstwo i szewstwo. Popularną umiejętnością był wyrób rękawic tzw. furmańskich, plecionych z resztek wełny na drewnianej formie (desce). We wsiach rzemiosło często traktowano jako zajęcie dodatkowe, w Piwnicznej wykształciło się rzemiosło cechowe.

Tradycyjne kulinaria

Specjalność kuchni nadpopradzkiej, prostej i typowej dla terenów górskich, to porna bryndza o charakterystycznym, bardzo ostrym smaku. Popularnym daniem regionalnym są pierogi łomniczańskie - duże kluski z tartych ziemniaków wypełnione serem.

Terytorium

https://skarbygorali.pl/region/nadpopradzcy

https://www.etnozagroda.pl/gorale-nadpopradzcy

Rys historyczny

https://www.etnozagroda.pl/gorale-nadpopradzcy

Gwara i folklor słowny

https://www.etnozagroda.pl/gorale-nadpopradzcy/gwara-ciekawostki-gwarowe-w-regionach

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec

https://skarbygorali.pl/artykul/muzyka-i-taniec-gorali-nadpopradzkich

https://www.etnozagroda.pl/gorale-nadpopradzcy/tance-goacute-rali-nadpoprackich-piwniczanskich-zw-goacute-ralami-czarnymi

Obyczaje i obrzędy

https://skarbygorali.pl/artykul/gorale-nadpopradzcy

https://www.etnozagroda.pl/gorale-nadpopradzcy/obrzedy-i-zwyczaje-doroczne

https://www.etnozagroda.pl/gorale-nadpopradzcy/obrzedy-i-zwyczaje-rodzinne

https://etnomuzeum.eu/zbiory-mek

https://etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji

Strój

https://etnomuzeum.eu/zbiory-mek

https://etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji

https://www.etnozagroda.pl/gorale-nadpopradzcy/stroacute-j-i-ubioacute-r-codzienny

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

https://www.etnozagroda.pl/gorale-nadpopradzcy/budownictwo-i-mieszkanie-wiejskie

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

https://rekawicefurmanskie.pl/

https://etnomuzeum.eu/zbiory-mek

https://etnomuzeum.eu/wzornik-inspiracji

https://www.etnozagroda.pl/gorale-nadpopradzcy/rzemioslo

Tradycyjne kulinaria

https://malopolska.pl/malopolskismak

https://gov.pl/web/rolnictwo/lista-produktow-tradycyjnych12

1. Brylak-Załuska M. (red.), Krakowiacy, Lachy, Górale. Stroje wsi małopolskiej, t. IX: Górale Sądeccy, Górale Nadpopradzcy, Nowy Sącz 2020.
2. Ceklarz K., Hołda J. (red.), Kultura ludowa Górali Nadpopradzkich (od Piwnicznej i Rytra), Kraków 2021.
3. Łomnicka-Dulak W., Nadpopradzka dawność. Gwara i kultura Górali z okolic Piwnicznej, Piwniczna-Zdrój-Nowy Sącz 2018.
4. Kolberg O., Dzieła wszystkie, t. 44 i 45: Góry i Pogórze, Wrocław-Poznań 1968.
5. Kowalska-Lewicka A., Hodowla i pasterstwo w Beskidzie Sądeckim, Wrocław 1980.
6. Kowalska-Lewicka A. (red.), Studia z kultury ludowej Beskidu Sądeckiego, Wrocław-Kraków 1985.
7. Michalikowa L., Folklor Górali i Pogórzan Ziemi Sądeckiej, Warszawa 1990.
8. Piskorz-Branekova E., Polskie stroje ludowe, t. 3, Warszawa 2007.
9. Szurmiak-Bogucka A., Wojtas M. (red.), Kolory Nadpopradzia. Regionalizm w Piwnicznej, Piwniczna-Zdrój 2011.
10. Grucela E., Zajęcia ludności w XIX i XX w., [w:] Piwniczna-Zdrój 1348-1998, red. J. Długosz, Piwniczna-Zdrój 1998.