Zagroda z Kopci w Parku Etnograficznym Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej, 2020 r.

Zagroda z Kopci w Parku Etnograficznym Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej, 2020. Fot. Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej https://www.muzeumkolbuszowa.pl/

Lasowiacy

W Puszczy Sandomierskiej muzyka jest „dzika”, gra się ją inaczej niż gdzie indziej - „z pazurem”. Najczęściej kapela grała w dwuosobowym składzie - skrzypce (prym) i basy. Pod koniec XIX w. do składu dołączył skrzypek sekundzista. Lasowiacy tańczyli chodzonego (równego), dzikowiaka, krakowiaka, lasowiaka, mazurkę lasowiacką, oberka, polkę (bez noge, galopkę, z przytupem), sztajerka (cholewioka). Na uwagę zasługują zwyczaje związane z kolędowaniem: babska kolęda, kolędowanie na kurki, z żywym koniem, z maszkarami (turoniem, kozą, misiem), gwiazdą, a także przedstawienia teatralne herody. Zwyczajem wielkanocnym jest trzymanie honorowych wart przy grobie Pańskim od Wielkiego Piątku do Wielkiej Niedzieli, przez specjalne oddziały straży grobowych (turki, fajermany).

Tekst: Jolanta Dragan

Nazwa

Nazwa Lasowiacy, użyta po raz pierwszy w poł. XIX w., przyjęła się zarówno wśród mieszkańców terenu, jak i w literaturze etnograficznej. W literaturze funkcjonowała wymiennie z nazwą Mazurzy, oznaczając jedną z grup leśnych i odnosząc się do kolonizacji lasów. Inne nazwy używane przez mieszkańców terenu: Lesiacy, Lesioki, Lasaki.

Terytorium

Terytorium Lasowiaków to północna część Kotliny Sandomierskiej, obejmująca na północy Równinę Tarnobrzeską i na południu Płaskowyż Kolbuszowski. Cały obszar jest zróżnicowany fizjograficznie, na co największy wpływ ma sieć rzeczna. Jest on położony w widłach Wisły i Sanu; na wschodzie obejmuje dorzecze dolnego Sanu; południową granicę stanowi dolina Prawisły i Wisłok. Wewnętrzną rzeką jest Łęg z bogatym dorzeczem i licznymi bagnami, w szczególności na stosunkowo płaskiej Równinie Tarnobrzeskiej. Płaskowyż Kolbuszowski jest wyniesiony do poziomu 240 – 260 m n.p.m. Przez wieki był porośnięty gęstym lasem. Niemal cały teren pokrywają nieurodzajne gleby bielicowe, jedynie na części wyżej położonych terenów występują skrawki żyźniejsze; w zalewowej części dolin rzecznych zalegają żyzne mady.

Osadnictwo

Stosunki fizjograficzne obszaru znacząco wpłynęły na osadnictwo regionu. Do czasów średniowiecza akcje osadnicze były sezonowymi wejściami do Puszczy, w celu pozyskania określonych dóbr. Stałe osadnictwo posuwało się tu głównie dolinami rzek. Początkowo były to osady myśliwskie lub budy rzemieślników, którzy zajmowali się wyrębem lasu i pozyskiwaniem dóbr z jego przetworzenia. Dopiero w czasach nowożytnych, od ok. XVI-XVII w. na powstających coraz liczniej karczunkach (obszarach wykarczowanych) zaczęli osadzać się chłopi zajmujący się rolą.

Krótki rys historyczny

Początkowo osiedlali się tu głównie osadnicy z przeludnionego Mazowsza, Małopolski, ludność z pogranicza polsko-ruskiego oraz Żydzi, Wołosi i Litwini. W XVII i XVIII w. byli tu również osadzani jeńcy wojenni: Tatarzy, Szwedzi. W końcu w 2. poł. XVIII w. miała tu miejsce tzw. kolonizacja józefińska, sprowadzająca tu ludność z terenów monarchii austro-węgierskiej. Bardzo trudny dostęp do terenów puszczańskich powodował brak kontaktów ze światem zewnętrznym. Taka izolacja trwała aż do okresu międzywojennego XX w., gdy zaczęto organizować Centralny Okręg Przemysłowy.

Kultura ludowa

Gwara i folklor słowny

Język Lasowiaków to przykład typowego dialektu przejściowego i trudno jednoznacznie rozstrzygnąć, czy jest to dialekt mazowiecki, czy małopolski. Gwara na wskazanym terenie jest dobrze zachowana i wykazuje wiele cech archaicznych, np. mazurzenie na większości obszaru, prejotacja, labializacja czy charakterystyczna wymowa szeroka, czyli w miejscu ę słychać ã (a nosowe): świãtego lub odnosowione a: pamiatam.

Ciekawy jest folklor słowny, szczególnie licznie występują, dobrze zachowane do dzisiaj, teksty pieśni; ich składniki treściowo-formalne wskazują na archaiczne pochodzenie. Dotyczy to głównie pieśni obrzędowych, weselnych (chmielowych) oraz tzw. kolęd życzących, śpiewanych w okresie bożonarodzeniowym i wielkanocnym.

 

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec

W Puszczy Sandomierskiej muzyka jest „dzika”, gra się ją „z pazurem”, z „rzazem”, inaczej niż gdzie indziej. Najczęściej kapela (muzyka) grała w dwuosobowym składzie: skrzypce (prym) i basy. Pod koniec XIX w. do składu kapeli dołączył skrzypek sekundzista. U Lasowiaków tańczono chodzonego (równego), cebulkę (cebulę), dzikowiaka, krakowiaka, lasowiaka, mazurkę lasowiacką, oberka, polkę (bez noge, galopkę, hurra, na przytacku, tramlę, w lewo, z przytupem), sztajerka (cholewioka) i W lesie chusty prała.

 

Obyczaje i obrzędy

Na szczególną uwagę zasługują zwyczaje związane z kolędowaniem. Należy wymienić charakterystyczne jego formy: babska kolęda, kolędowanie na kurki, z żywym koniem, z maszkarami (turoniem, kozą, misiem), gwiazdą, a także przedstawienia w wykonaniu grup teatralnych – głównie herody. Występuje też kolędowanie zapustne (draby, szczodraki).

Jednym z najciekawszych zwyczajów jest zaciąganie honorowych wart przy grobie Chrystusa, od Wielkiego Piątku do Wielkiej Niedzieli, które sprawują specjalne oddziały straży grobowych (turki, fajermany). Warto wspomnieć o straży grobowej w Dzikowcu, Raniżowie, Spiach, Grodzisku czy Wólce Grodziskiej.

 

Strój

U Lasowiaków wyróżnia się 3 subregiony kostiumologiczne: mokrzyszowsko-grębowski (tarnobrzeski), kolbuszowsko-raniżowski oraz leżajski. Różnice między nimi dotyczą głównie rodzaju haftów i najczęściej występujących motywów zdobniczych, w szczególności ozdabiających stroje kobiece. Natomiast surowce używane do jego uzyskania, ogólny wygląd i typowe zestawienia są wspólne dla wszystkich Lasowiaków. Charakterystyczne jest wykorzystanie surowców naturalnych: materiałów lnianych lub konopnych i sukna.

Ubiór odświętny kobiet składał się z koszuli, spódnicy (fartucha), zapaski. Najbogatsze gospodynie ubierały sukmanę z siwego sukna, na nią nakładały chustę łoktusę. Mężatki nosiły na głowie chamełkę – obręcz drewnianą, na którą nawijano włosy, a na niej czepiec siatkowy oraz chustę czepcową wiązaną w charakterystyczny sposób. Na chustę nakładano rańtuch, który później, w końcu XIX w., noszono na ramionach. Kobiety ubierały skórzane buty przezówki, bogatsze z tzw. harmonią; później modne stały się trzewiki wiązane, na obcasie. Ubiór męski to: portki, koszula, sukmana z brązowego sukna szamerowana; na głowie czapka magierka z kucotami. W lecie ubierano charakterystyczną płótniankę (płóciankę) z lnianego płótna z mankietami i stójką z siwego sukna; na głowie kapelusz pleciony z żytniej słomy. Paradne elementy, to skórzany pas z mosiężną klamrą oraz bury skórzane – oficery. Biedniejsi nosili chodoki – buty szyte z jednego kawałka skóry, wiązane rzemykami.

W subregionie mokrzyszowsko-grębowskim haftowano niemal wyłącznie haftem płaskim, pełnym. Popularne były motywy spirali, wilczych zębów, ślimacznic. Z początkiem XX w. zaczęły pojawiać się motywy roślinne. Charakterystyczny dzisiaj motyw lasowiackiego serca pojawił się stosunkowo późno, upowszechniony przez legendę o sercu przywiezionym przez flisaka dla czekającej panny; zyskał obecnie sławę „motywu przewodniego”. Haftowano czarnymi lub brązowymi nićmi; panny i młode mężatki nosiły stroje z wyszyciami w kolorze czerwonym.

W okolicach Raniżowa i Kolbuszowej, od końca XIX w. upowszechniły się hafty dziurczaste (haft angielski), najczęściej z motywami roślinnymi, przeplecione z motywami geometrycznymi, wyszywane haftem płaskim, pełnym. Hafty, szczególnie dziurczaste, najchętniej wykonywano białymi nićmi. Starsze mężatki sprawiały sobie komplet haftowany czarnymi, a panny i młode mężatki czerwonymi.

W Leżajskiem najbardziej charakterystyczne były krótsze niż w pozostałych subregionach zapaski. Ich dolna krawędź była formowana faliście, a haft dziurczasty o motywach roślinnych lub fantazyjnych był znacznie bogatszy - pokrywał niekiedy nawet 2/3 powierzchni zapaski. Tu najwcześniej z omawianego obszaru upowszechniły się stroje szyte z tkanin fabrycznych, a szczególnie wzorzyste chustki na głowę oraz duże, kolorowe chusty noszone na ramionach.

 

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Najbardziej typowe dla wczesnego osadnictwa puszczańskiego były wsie rozproszone, jednodworcze o nieregularnym układzie pól, z czasem przemieniane w większe przysiółki.  Były one skutkiem lokalnych uwarunkowań terenowych i osadnictwa związanego z przemysłami puszczańskimi. Występują również wsie leśno-łanowe (łańcuchówki) i tzw. ulicówki (szeregówki), powstające na bazie zorganizowanego osadnictwa - te ostatnie związane głównie z osadnictwem józefińskim.

Zasadą budowy zagród chłopskich w Puszczy Sandomierskiej była wielobudynkowość. Najczęściej stawiano budynki mieszkalne i gospodarcze pod osobnymi dachami. Rzadko, w najbiedniejszych gospodarstwach, łączono dom mieszkalny ze stajnią, ale miały one oddzielne wejścia. Budowano z drewna, głównie sosnowego, dachy pokrywano kiczkami (skręcanymi odpowiednio snopkami) ze słomy żytniej. We wsiach lasowiackich nie wytworzył się jednolity typ zagrody, ale można wyróżnić:

  • puszczańską – z dużą powierzchnią obejścia, ogrodzoną drankami z desek sosnowych dartych wzdłuż słojów,
  • wielobudynkową – wydłużoną, z bardzo wąską działką siedliskową;
  • biedniacką – składającą się z chałupy pod wspólnym dachem ze stajnią, boiskiem stodolnym i szopą, typową dla najuboższych warstw społeczności wiejskiej, a zlokalizowana najczęściej na terenie wspólnoty gromadzkiej zwanej nawsiem.

W XIX w., w związku z kolonizacją józefińską, został wprowadzany czwarty typ zagrody. Zagroda ta zbudowana była na bazie regularnego czworoboku, o określonych szczegółowo wymiarach siedliska i odległościach między budynkami.

 

Zabytki materialne

Zabytki kultury materialnej Lasowiaków zobaczyć można w Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej, gdzie został im poświęcony cały sektor Parku Etnograficznego. Eksponuje je również Muzeum Etnograficznego im. F. Kotuli – Oddział Muzeum Okręgowego w Rzeszowie i Muzeum Regionalne w Stalowej Woli.

Pośród pozostałości lasów Puszczy przetrwało wiele drewnianych obiektów w zagrodach. W poszczególnych wsiach zobaczyć można drewniane wiejskie kościoły (Cmolas, Poręby Dymarskie).

 

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

W początkowej fazie osadnicy Puszczy trudnili się przede wszystkim zajęciami związanymi z wykorzystaniem jej bogactw. Uprawiali myślistwo, bartnictwo, lecz przede wszystkim zajmowali się karczowaniem lasu i wykorzystywaniem jego zasobów do produkcji potrzebnych wówczas surowców - zajmowali się: wypalaniem węgla drzewnego, dziegciarstwem, maziarstwem, smolarstwem, potażnictwem i rudnictwem. Ścięte drzewa spławiali (flisactwo) na północ i sprzedawali je w Gdańsku. Funkcjonowało: kowalstwo, szewstwo, tkactwo (głównie płócienne), stolarstwo, bednarstwo, kołodziejstwo, młynarstwo, hutnictwo szkła i żelaza z rud darniowych i inne. Najbardziej charakterystyczne jest: zabawkarstwo (w okolicach Leżajska), garncarstwo (z największym w Polsce ośrodkiem w Medyni Głogowskiej, Pogwizdowie i Zalesiu), wikliniarstwo (w okolicach Rudnika), plecionkarstwo z korzenia sosny (okolice Kolbuszowej), stolarstwo (ze słynnymi ośrodkami w Kolbuszowej i Sokołowie Małopolskim), a z zakresu sztuki rzeźbiarstwo w glinie (Władysława Prucnal, Medynia Głogowska).

 

Tradycyjne kulinaria

Najbardziej charakterystyczne potrawy w regionie to: kolbuszowska kapusta źmiocano (z kiszonych ziemniaków z dodatkiem grochu i okrasy), weryńska pamuła – zupa z jagód czy pierogi kudłate – z tartych ziemniaków z Łętowni.

Netografia

Nazwa regionu/grupy      

https://vebuka.com/print/141230131838-b7915be6331b15af470b5e4091f084c1/rda_kultury_ludowej_Puszczy_Sandomierskiej

 

Terytorium         

https://vebuka.com/print/141230131838-b7915be6331b15af470b5e4091f084c1/rda_kultury_ludowej_Puszczy_Sandomierskiej

http://naludowo.pl/kultura-ludowa/lasowiacy-grupa-etnograficzna-pochod

 

Osadnictwo        

http://naludowo.pl/kultura-ludowa/lasowiacy-grupa-etnograficzna-pochod

https://vebuka.com/print/141230131838-b7915be6331b15af470b5e4091f084c1/rda_kultury_ludowej_Puszczy_Sandomierskiej

 

Rys historyczny  

https://vebuka.com/print/141230131838-b7915be6331b15af470b5e4091f084c1/rda_kultury_ludowej_Puszczy_Sandomierskiej

 

Gwara i folklor słowny     

https://vebuka.com/print/141230131838-b7915be6331b15af470b5e4091f084c1/rda_kultury_ludowej_Puszczy_Sandomierskiej

 

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec             

http://naludowo.pl/kultura-ludowa/lasowiacy-grupa-etnograficzna-pochod

https://vebuka.com/print/141230131838-b7915be6331b15af470b5e4091f084c1/rda_kultury_ludowej_Puszczy_Sandomierskiej

 

Obyczaje i obrzędy           

https://vebuka.com/print/141230131838-b7915be6331b15af470b5e4091f084c1/rda_kultury_ludowej_Puszczy_Sandomierskiej

 

Strój      

https://vebuka.com/print/141230131838-b7915be6331b15af470b5e4091f084c1/rda_kultury_ludowej_Puszczy_Sandomierskiej

 

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

https://vebuka.com/print/141230131838-b7915be6331b15af470b5e4091f084c1/rda_kultury_ludowej_Puszczy_Sandomierskiej

 

Zabytki materialne           

https://vebuka.com/print/141230131838-b7915be6331b15af470b5e4091f084c1/rda_kultury_ludowej_Puszczy_Sandomierskiej

 

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

https://vebuka.com/print/141230131838-b7915be6331b15af470b5e4091f084c1/rda_kultury_ludowej_Puszczy_Sandomierskiej

 

Tradycyjne kulinaria         

http://dziedzictwokulinarne.muzeumkolbuszowa.pl/images/od-kuchni-internet.pdf

Literatura

  1. Bąk S., Gwara „lasowska” Grębowa i okolicy, „Sprawozdania TN”, 1926, t. 6, s. 12-18.
  2. Fedyczkowska E., Pieśni Lasowiaków. Folklor wokalny terenów dawnej Puszczy Sandomierskiej na podstawie archiwalnych nagrań Franciszka Kotuli, Rzeszów 2008.
  3. Grad J., Z ludowych tradycji Grodziska. Obrzędy doroczne i rodzinne, Grodzisko Dolne 2011.
  4. Karczmarzewski A., Ludowe obrzędy doroczne w Polsce południowo-wschodniej, Rzeszów 2013.
  5. Kotula F., Z sandomierskiej puszczy. Gawędy kulturalno-obyczajowe, Kraków 1962.
  6. Libera Z., Paluch A., Lasowiacki zielnik, Kolbuszowa 1993.
  7. Prace i materiały z badań etnograficznych Ośrodka Mokrzyszowsko-Grębowskiego w powiecie tarnobrzeskim, Rzeszów 1968
  8. Reinfus R., Problem kultury Lasowiaków „Rocznik Województwa Rzeszowskiego”, Rzeszów 1965, 243-260.
  9. Ruszel K., Lasowiacy. Materiały do monografii etnograficznej, Rzeszów 1994.
  10. Źródła kultury ludowej Puszczy Sandomierskiej, red. K. Ruszel, Kolbuszowa 2014.
  11. Słomka J., Pamiętniki włościanina, Warszawa 1983.
Prezentacje Twórczości Ludowej. Wiktor Schwanenfeld – plecionka korzenia, Kolbuszowa 2017 r.

Prezentacje Twórczości Ludowej. Wiktor Schwanenfeld – plecionka korzenia, Kolbuszowa 2017. Fot. Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej. https://www.muzeumkolbuszowa.pl/ 

 

Skrzynia wianna sokołowka, przełom XIX i XX wieku.

Skrzynia wianna sokołowka, przełom XIX i XX wieku. Fot. Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej. https://www.muzeumkolbuszowa.pl/ 

Zabawka – konik

Zabawka – konik. Fot. Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej. https://www.muzeumkolbuszowa.pl/

 

Grupa męska w strojach ludowych z początku XX wieku

Grupa męska w strojach ludowych z początku XX w. Reprodukcja zdjęcia A. Jadernego z 1987, Padew, powiat mielecki. Fot. Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej. https://www.muzeumkolbuszowa.pl/

Pracownicy Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej w strojach ludowych

Pracownicy MKL w strojach ludowych. U. Rzeszut – Baran i Marcin Zimny w strojach lasowiackich, 2010. Fot. Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej. https://www.muzeumkolbuszowa.pl/

Pracownicy Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej w strojach ludowych

Pracownicy MKL w strojach ludowych. Maria Mazurkiewicz Marcin Zimny w strojach lasowiackich. 2010. Fot. Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej. https://www.muzeumkolbuszowa.pl/

Wnętrze chałupy z Jeziórka w Parku Etnograficznym Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej

Wnętrze chałupy z Jeziórka w Parku Etnograficznym Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej, 2000. Fot. Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej. https://www.muzeumkolbuszowa.pl/

nie

Zobacz także

Kobiety w tradycyjnym stroju ludowym

Powiśle radomskie

Więcej

Stara wioska na mazowszu

Górale Babiogórscy

Więcej

W drodze do Kalwarii.

Górale Kliszczaccy

Więcej

Izdebka mieszkalna na pięterku spichlerza z Zagorzyna

Górale Sądeccy

Więcej

Grupa Dziadów noworocznych z przełomu lat 1958/1959

Żywiecczyzna

Więcej

Chałupa doliniańska.

Dolinianie

Więcej

Łemkowska chyża z Komańczy. Park etnograficzny Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku.

Łemkowie

Więcej

Dziewczęta w strojach odświętnych

Krakowiacy Wschodni

Więcej

Pogórze - chałupa z Niebocka.

Pogórzanie

Więcej

Stara wioska na mazowszu

Niżne Podhale

Więcej

Ta strona korzysta z plików cookies. Sprawdź naszą politykę prywatności żeby dowiedzieć się więcej.

0%