Łemkowska chyża z Komańczy. Park etnograficzny Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku.

Łemkowska chyża z Komańczy. Park etnograficzny Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Fot. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. www.skansen.mblsanok.pl 

Łemkowie

Łemkowie zaliczają się do karpackich górali rusińsko-ukraińskich. Ich wsie rozciągały się między Popradem a Osławą, obejmując pasmo Jaworzyny Krynickiej w Beskidzie Sądeckim oraz doliny Beskidu Niskiego. W 1947 r. Łemkowie zostali wysiedleni na tereny zachodniej i północnej Polski w ramach tzw. akcji „Wisła”, obecnie jednak wiele instytucji stara się ocalić ich dziedzictwo od zapomnienia. Na szczególną uwagę zasługuje łemkowski repertuar pieśniowy, tradycyjne budownictwo (zagroda o nazwie chyża) oraz rzemiosła związane z obróbką drewna. Ciekawe zwyczaje wiążą się z jesiennymi, wieczornymi spotkaniami kobiet na wspólnym przędzeniu, kiedy to domy odwiedzały grupy przebierańców i odbywały się wspólne zabawy.

Tekst: Joanna Hołda

Nazwa

Nazwa Łemkowie to lokalne przezwisko nadane tej grupie przez Bojków. Wywodzi się od słowackiego słowa łem często używanego przez Rusinów z tej części Karpat. W połowie XIX w. nazwa została przyjęta w pracach krajoznawczych, na przełomie XIX i XX w. upowszechniła się wśród ludności rusińskiej. 

Terytorium

Wsie łemkowskie rozciągały się między Popradem a Osławą, obejmując pasmo Jaworzyny Krynickiej w Beskidzie Sądeckim oraz doliny Beskidu Niskiego. Były częścią zwartego pasa osadnictwa karpackich górali rusińsko-ukraińskich, do których należeli także Bojkowie i Huculi, a po południowej stronie Karpat słowaccy Rusnacy.

Osadnictwo

Pierwszy etap kolonizacji puszczy karpackiej i górskich rejonów tej części Beskidów wiąże się z XIII i XIV-wiecznym osadnictwem polskim. Powstały wówczas m.in. Muszyna i Tylicz oraz wsie w dorzeczach Popradu i Ropy. Począwszy od XV w. na dotychczasowe osadnictwo nałożyły się fale osadnictwa ludności odmiennej etnicznie – pasterzy wołoskich trudniących się wysokogórskim wypasem owiec oraz ludności rusińskiej. Grupa Łemków ukształtowała się, wchłaniając różne elementy etniczne i kulturowe.      

Krótki rys historyczny

W 1947 r. Łemkowie zostali wysiedleni na tereny zachodniej i północnej Polski w ramach tzw. akcji „Wisła”.

Kultura ludowa

Gwara i folklor słowny

Dialekt łemkowski należy do grupy języków wschodniosłowiańskich. Odznacza się stałą akcentacją na drugiej zgłosce od końca, co upodabnia go do języka polskiego. W słownictwie wiele jest zapożyczeń słowackich, polskich, węgierskich czy rumuńskich.

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

W folklorze Łemków widać wpływy słowackie, węgierskie, rusińskie i polskie. Szczególne miejsce w kulturze łemkowskiej zajmował śpiew. Był czymś naturalnym, towarzyszył spotkaniom, pracy, wypasowi na halach, obrzędom czy zabawom. Repertuar pieśniowy obejmował ballady, pieśni religijne i obrzędowe oraz towarzysko-biesiadne. Dotyczył tematyki miłosnej, emigracyjnej, żołnierskiej, pasterskiej. Często śpiewano bez towarzyszenia instrumentów. Pieśni łemkowskie kształtował charakterystyczny dialekt. Cechą muzyki była wielogłosowość, a poprzez tradycyjny przekaz, powstawanie licznych wariantów tego samego utworu. Śpiew towarzyszył także zabawom - przyśpiewką zamawiało się taniec u kapeli. Najpopularniejsze były walc i polka, a także step, sztajer i sztajerek, hopak, czardasz czy kołomyjka.

Obyczaje i obrzędy

Ciekawy zwyczaj znany w łemkowskich wsiach wiązał się z adwentowymi wieczernicami, na których kobiety spotykały się przy przędzeniu. Weczirkom towarzyszyły odwiedziny grup przebierańców. Byli wśród nich m.in. Cygan, wróżąca Cyganka, Żyd sprzedający śledzie, miśkarz, handlarz mazią, panie z miasta. Inne grupy stanowili czterej baczowie czy kozybraty – dwaj bracia wykonujący zabawne tańce. Spotkania były dla młodzieży okazją do zabaw i żartów. W ostatni wieczór, by przypomnieć, że czas kończyć prządki, chłopcy łamali dziewczętom przęślice.  

Strój

W stroju z zachodniej Łemkowszczyzny widać wpływy słowackie, spiskie i sądeckie. Mężczyźni nosili sukienne spodnie góralskie hołośnie, białe lub brązowe, zdobione lamowaniem ze sznurka wokół przyporów i wypustkami wzdłuż szwów. Latem zakładali płócienne nohałky. Kamizelki z ciemnoniebieskiego sukna, tzw. bruśliki, zdobiono metalowymi guzikami, czasami także skromnym haftem łańcuszkowym. Kurtki z sukiennych samodziałów – hunie, w starszej formie dłuższe i białe, z czasem zastąpiły hunie brązowe, zapinane na czerwone sznurkowe pętlice. Wyróżnikiem stroju była czucha – długi, obszerny płaszcz z ciemnego sukna, z dużym kołnierzem opadającym na plecy. Był on zdobiony odmiennie w różnych częściach Łemkowszczyzny, na przykład w zachodniej były to trzy białe, poziome pasy i długie sznurki, tzw. toroki. Nakryciem głowy były kapelusze uherskie, z podwiniętym do góry wysokim otokiem, wyrabiane na Słowacji.

Stroje kobiet w przeszłości szyto głównie z domowych białych płócien. Z czasem charakterystyczne stały się farbanky - drobno plisowane spódnice z płócien ręcznie drukowanych i podobne do nich zapaski. Na początku XX w. nastała moda na spódnice z kwiecistego tybetu. Gorsety szyto z sukna, tybetu lub ciemnego aksamitu. Były zapinane na guziczki i zdobione lamówkami z tasiemki lub naszyciami z pasmanterii, a na północy regionu także haftem srebrnymi cekinami. Powszechne były płócienne płachty naramienne, tzw. obrusy. Mężatki zasłaniały włosy czepkiem, na który wiązały chusteczkę. 

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Na zachodniej Łemkowszczyźnie przeważały zagrody wielobudynkowe, złożone z domu - chyży i budynku gospodarczego ze stajnią, boiskiem i stodołą, czasami także oddzielnego spichlerza. W dolinie Ropy częstsze były długie zagrody jednobudynkowe, w których pod jednym dachem mieściły się mieszkanie oraz część gospodarcza. Budynki wznoszono w konstrukcji zrębowej, z jodłowych okrąglaków lub płazów, szpary między belkami uszczelniano mchem, który niekiedy lepiono gliną. W zachodniej części zręby pozostawiano surowe, w okolicach Muszyny wokół okien malowano wapnem obwódkę z białych krop. Koło Gorlic ściany były malowane na czarno pozostałościami ropy naftowej, a glina między belkami bielona wapnem. Na wschodzie zręby pokrywano farbą z glinki i zdobiono malowanymi ornamentami geometrycznymi lub roślinnymi. Dachy, w przeszłości czterospadowe, później dwuspadowe z szerokimi okapami w szczytach, w północnej części regionu kryto słomą lub słomą i gontem, na południu samym gontem. Na terenach wypasowych wnoszono sezonowe budynki inwentarsko-gospodarcze i pasterskie.   

Zabytki materialne

Ważnym miejscem jest kaplica na Górze Jawor, poświęcona w 1929 r. w dniu prawosławnego święta Opieki Matki Bożej. Wzniesiono ją w miejscu, gdzie cztery lata wcześniej Łemkini wędrującej do Wysowej miała ukazać się Maryja. Obok świątyni wytrysnęło źródło, którego woda ma mieć cudowną moc. Sanktuarium do tej pory jest miejscem pielgrzymek.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Na Łemkowszczyźnie częstym zajęciem była obróbka drewna. We wsiach pracowali cieśle, stolarze i snycerze. Na własny użytek wytwarzano naczynia i sprzęty domowe, często zdobione rytym ornamentem. Nowica, Kunkowa i Przysłop specjalizowały się w produkcji toczonych łyżek, wrzecion, wałków i pudełek na masło. W okolicach Rymanowa robiono zabawki i pamiątki, m.in. wypalane talerze i kasetki. Ważnym zajęciem była obróbka lnu i wełny oraz produkcja płócien i sukna odzieżowego. Wsie wokół Magury Wątkowskiej były znanym ośrodkiem kamieniarskim, zaopatrującym okoliczne wsie i miasteczka w kamień budowlany oraz wyrabiane z piaskowca osełki, brusy i kamienie do żaren. Kamieniarze z Bartnego i Przegoniny kuli także krzyże, kapliczki i nagrobki zdobione rzeźbionymi figurami. Najsławniejszym artystą łemkowskim jest malarz intuicyjny Epifaniusz Drowniak, znany powszechnie jako Nikifor Krynicki.

Tradycyjne kulinaria

Tradycyjne pożywienie Łemków opierało się na produktach własnego gospodarstwa. Jedzono potrawy z mąki (głównie owsianej i żytniej), kasz jęczmiennych, karpieli, ziemniaków, kapusty, bobu oraz mleka owczego i krowiego. Dodatkiem były owoce, grzyby, orzechy i zioła. Popularny był czyr z razowej mąki gotowany na wodzie, omaszczony skwarkami lub rozrobiony mlekiem, wodą spod kiszonej kapusty czy juchą z rozgotowanych owoców. Z mąki razowej robiono różnego rodzaju kluski – zacierki, bobalky czy mączno-ziemniaczane hałuszky, podawane z bryndzą i skwarkami. Jedzono kiszony żur – kysełyciu, z dodatkiem ziemniaków lub bobu, omaszczony słoniną. Powszechny był war gotowany na kwasie spod kapusty, jedzony ze skwarkami i ziemniakami. Lubiano kiszoną kapustę gotowaną z grochem, grzybami i krupami oraz słoninę w kapuście.

Literatura

  1. Brylak-Załuska M., Maziarska wieś Łosie, Kraków 1984.
  2. Brylak-Załuska M., Dawna Sądecczyzna – Łemkowie. Wybrane zagadnienia z kultury materialnej, Nowy Sącz 2010.
  3. Czajkowski J. (red.), Łemkowie w historii i kulturze Karpat, t. I i II, Sanok 1995.
  4. Giemza J., Cerkwie i ikony Łemkowszczyzny, Libra 2020.
  5. Kolberg O., Dzieła wszystkie, t. 44 i 45: Góry i Pogórze, Wrocław-Poznań 1968.
  6. Reinfuss R. (red.), Nad rzeką Ropą. Zarys kultury ludowej powiatu gorlickiego, Kraków 1965.
  7. Reinfuss R., Śladami Łemków, Warszawa 1990.
  8. Reinfuss R., Łemkowie jako grupa etnograficzna, Sanok 1998.
  9. Reinfuss R., Zarys kultury materialnej ludności łemkowskiej z dawnego „kresu muszyńskiego”, „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”, nr 34, 1998.
  10. Starzyński J., Krakowiacy, Lachy, Górale. Stroje wsi małopolskiej, t. X: Łemkowie Sądeccy i Gorliccy, Rusini Szlachtowscy, red. M. Brylak-Załuska, Nowy Sącz 2020.
Łemkowska cerkiew z Ropek. Park etnograficzny Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku.

Łemkowska cerkiew z Ropek. Park etnograficzny Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Fot. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. www.skansen.mblsanok.pl 

Wnętrze łemkowskiej cerkwi z Ropek. Park etnograficzny Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku.

Wnętrze łemkowskiej cerkwi z Ropek. Park etnograficzny Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Fot. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. www.skansen.mblsanok.pl 

 

Domy, Wołosate, powiat Lesko,

Domy, Wołosate, pow. Lesko, 1935 r. Fot. Roman Reinfuss, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. www.skansen.mblsanok.pl 

 

Chata, Solinka, powiat Lesko, 1937 r.

Chata, Solinka, powiat Lesko, 1937. Fot. Roman Reinfus, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. www.skansen.mblsanok.pl 

Dom malowany, Smolnik ad Baligród, pow. Lesko, 1935 r.

Dom malowany, Smolnik ad Baligród, pow. Lesko, 1935. Fot. Roman Reinfuss, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. www.skansen.mblsanok.pl 

 

Grupa, Żubracze, powiat Lesko, 1935 r.

Grupa, Żubracze, pow. Lesko, 1935. Fot. Roman Reinfuss, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. www.skansen.mblsanok.pl 

 

Gazdostwo, Sianki, powiat Turka, 1936 r.

Gazdostwo, Sianki, powiat Turka, 1936 r. Fot. Roman Reinfuss, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. www.skansen.mblsanok.pl 

Wnętrze łemkowskiej chyży z Komańczy. Park etnograficzny Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku.

Wnętrze łemkowskiej chyży z Komańczy. Park etnograficzny Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Fot. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. www.skansen.mblsanok.pl 

 

Członkowie Łemkowskiego Zespołu Pieśni i Tańca "Kyczera": Katarzyna Tyliszczak i Adrian Czupak w oryginalnych strojach łemkowskich ze wschodniej Łemkowszczyzny

Członkowie Łemkowskiego Zespołu Pieśni i Tańca "Kyczera": Katarzyna Tyliszczak i Adrian Czupak w oryginalnych strojach łemkowskich ze wschodniej Łemkowszczyzny, zdjęcie wykonano w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, 2017. Fot. Piotr Kuziak, zbiory Łemkowskiego Zespołu Pieśni i Tańca "Kyczera" w Legnicy. www.kyczera.eu

 

Olga Starzyński - członkini Łemkowskiego Zespołu Pieśni i Tańca "Kyczera" w stroju łemkowskim

Olga Starzyński - członkini Łemkowskiego Zespołu Pieśni i Tańca "Kyczera" w stroju łemkowskim. Okolice Dukli na Łemkowszczyźnie. 2010. Fot. Rafał Wyciszkiewicz, zbiory Łemkowskiego Zespołu Pieśni i Tańca "Kyczera" w Legnicy. www.kyczera.eu

 

Pokaz wyrobu ozdób z koralików, tzw. krywulek

Pokaz wyrobu ozdób z koralików, tzw. krywulek, Sadecki Park Etnograficzny w Nowym Sączu, 2023. Fot. Jacek Kurzeja, Muzeum Ziemi Sądeckiej. https://muzeum.sacz.pl/

   

Pokaz wyrobu ozdób z koralików, tzw. krywulek

Pokaz wyrobu ozdób z koralików, tzw. krywulek, Sadecki Park Etnograficzny w Nowym Sączu, 2023. Fot. Jacek Kurzeja, Muzeum Ziemi Sądeckiej. https://muzeum.sacz.pl/

  

Wnętrze dymnej chałupy biedniackiej przeniesionej z Łabowej

Wnętrze dymnej chałupy biedniackiej przeniesionej z Łabowej, Sądecki Park Etnograficzny w Nowym Sączu, 2023. Fot. Jacek Kurzeja, Muzeum Ziemi Sądeckiej. https://muzeum.sacz.pl/

 

Drewniany spichlerz z kamienną piwnicą

Drewniany spichlerz z kamienną piwnicą przeniesiony z Królowej Ruskiej do Sądeckiego Parku Etnograficznego (wyk. 1892 r.), 2024. Fot. Jacek Kurzeja, Muzeum Ziemi Sądeckiej. https://muzeum.sacz.pl/

  

Drewniany spichlerz z kamienną piwnicą

Drewniany spichlerz z kamienną piwnicą przeniesiony z Królowej Ruskiej do Sądeckiego Parku Etnograficznego (wyk. 1892 r.), 2024. Fot. Jacek Kurzeja, Muzeum Ziemi Sądeckiej. https://muzeum.sacz.pl/

 

Łemkowska chałupa ze Smolnika

Łemkowska chałupa ze Smolnika / park etnograficzny Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Fot. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. www.skansen.mblsanok.pl

 

Kamieniarze, Przegonina,

Kamieniarze, Przegonina, pow. Gorlice, 1933. Fot. Roman Reinfuss, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. www.skansen.mblsanok.pl

 

 

Wyrób łyżek

Wyrób łyżek, Nowica, pow. Gorlice, 1933. Fot. Roman Reinfuss, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. www.skansen.mblsanok.pl

 

Kobiety w sinych łajbikach, Komańcza

Kobiety w sinych łajbikach, Komańcza, pow. Sanok, 1937. Fot. Roman Reinfuss, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. www.skansen.mblsanok.pl

 

nie

Zobacz także

Widok na Wisłę ze skarpy w okolicy Józefowa nWisłą

Powiśle Lubelskie

Więcej

Zimna izba w zamożnej chałupie lachowskiej z Gostwicy

Lachy Sądeckie

Więcej

Stara wioska na mazowszu

Region Krzczonowski

Więcej

Grupa Dziadów noworocznych z przełomu lat 1958/1959

Żywiecczyzna

Więcej

Stara wioska na mazowszu

Niżne Podhale

Więcej

Bojkowska chałupa ze Skorodnego w Bieszczadach /park etnograficzny Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

Bojkowie

Więcej

Obraz „Huśtawka wielkanocna” wykonany przez Stanisławę Mąkę z Rożdżałowa.

Ziemia chełmska

Więcej

Sektor Lessowy

Region Kielecko-Świętokrzyski

Więcej

Piotr Buczek z Błankowej (Piwniczna-Zdrój) - twórca instrumentów pasterskich podczas pokazu w Sądeckim Parku Etnograficznym w Nowym Sączu

Górale Nadpopradzcy

Więcej

Stara wioska na mazowszu

Region przysusko-szydłowiecki

Więcej

Ta strona korzysta z plików cookies. Sprawdź naszą politykę prywatności żeby dowiedzieć się więcej.

0%