Morawianie

Morawianie, Morawcy (niem. Mährer), Ślązacy o kulturze morawskiej to określenia nawiązujące do nazwy Morawy - historycznej krainy w Republiki Czeskiej, której część po 1945 roku znalazła się w granicach państwa polskiego (Górny Śląsk).

Współcześnie grupę tę stanowi ludność autochtoniczna zamieszkująca trzy przygraniczne gminy w powiecie raciborskim: Krzanowice (sołectwa: Borucin, Krzanowice, Pietraszyn), Krzyżanowice (sołectwa: Bolesław, Owsiszcze, Nowa Wioska), Pietrowice Wielkie (sołectwa: Pietrowice Wielkie, Samborowice). Na mapie Polski jest to najbardziej wysunięty na zachód skrawek województwa śląskiego, od południowego zachodu graniczący z Republiką Czeską, od zachodu - z powiatem głubczyckim (województwo opolskie). Z kolei od północy i wschodu obszar ten zamykają koryta rzek: Cyny - zwanej również Psiną (lewy dopływ Odry) oraz Odry. Przywołana rzeka Psina do dzisiaj stanowi granicę oddzielającą wpływy morawskie od śląskich. W przeszłości stanowiła granicę polityczną i kościelną, bo oddzielała tereny należące do biskupstwa ołomunieckiego i wrocławskiego.

Za stolicę polskich Moraw uważa się dwutysięczne miasteczko Krzanowice.

Pierwotnie terytorium laskie na terenie Polski było zdecydowanie szersze: jeszcze w XIX wieku językowy obszar morawski rozciągał się od Branic (w powiecie głubczyckim) aż po rzekę Odrę.

Wielkim potencjałem gospodarczym regionu są urodzajne gleby. Już po II wojnie światowej w dokumentach urzędowych podkreślano, że „lewobrzeżna część powiatu raciborskiego oraz powiat głubczycki są najbogatszym rolniczo rejonem Górnego Śląska. Występują tu prawie wszędzie żyzne gleby lessowe, a w dolinie Odry tłuste mady nadrzeczne, toteż teren zajęty jest prawie wszędzie przez grunty orne”. Wysokiej klasy gleby (ziemie brunatne i czarnoziemy), łąki i pastwiska (położone wzdłuż rzek i potoków) oraz sprzyjający klimat są czynnikami decydującymi o opłacalności prowadzonej tutaj produkcji rolnej. Tradycje związane z kulturą agrarną w regionie są nadal bardzo silne.

Obszar leży u wylotu Bramy Morawskiej (tj. obniżenia terenu między Beskidami a Sudetami Wschodnimi), co zdecydowało, iż przez wiele wieków prowadziły tędy szlaki handlowe (m.in. słynny szlak bursztynowy), na których trasach rozwijały się najpierw osady, a później wsie i miasta.

Prace archeologiczne prowadzone m.in. w Pietraszynie (w latach 1932-1939 oraz 1960) potwierdziły obecność prehistorycznego człowieka na tych ziemiach:

− z epoki paleolitu zachowały się krzemienne narzędzia, pięściaki, rylce, drapacze, odłupki, rdzenie;

− z epoki neolitu przetrwały m.in. przęśliki, ciężarek tkacki, fragmenty garnka, toporki wykonane z czarnego bazaltu;

− z epoki brązu: cmentarzysko w Krzanowicach z pochówkami datowanymi na 1500- 700 lat p.n.e., narzędzia, np. włócznia z pierścieniem. Wśród pozostałości po kulturze łużyckiej zachowały się skorupy naczyń, naramienniki, wisiorki, noże, miecze, ostrza brzytew (dowód, że mężczyźni już wówczas golili się);

− z epoki żelaza odnaleziono przedmioty należące do kultury halsztackiej i celtyckiej (broń, ozdoby, monety, narzędzia rolnicze - żelazne radlice do orania ziemi). W czasach kultury przeworskiej pojawia się zagęszczenie osadnictwa i w związku z tym wykarczowanie wielkich połaci lasów (do IV wieku n.e.). Z okresu szlaku bursztynowego i podążającego nim kupców rzymskich pochodzi zachowany w całości garnek z uchem (forma nawiązująca do wzorów pochodzących z czasów Imperium Romanum).

Na przestrzeni dziejów tereny te były atrakcyjne dla wielkich dynastii, a później mocarstw pragnących w wyniku ekspansji poszerzyć swoje terytorium. Na kartach dzieła Geografa Bawarskiego (tekstu pochodzącego z ok. 845 r.) odnaleźć możemy wzmiankę o słowiańskim plemieniu Golęszyców, które miało wówczas siedziby w tej części dzisiejszego Śląska. Od 990 roku ziemie te należały do dynastii Piastów. Często jednak dochodziło do prób podporządkowania ich sobie przez Czechów i Morawian. Wydarzeniem, które spowodowało ważne w skutkach konsekwencje, było złożenie przez księcia raciborskiego Leszka, hołdu lennego Janowi Luksemburczykowi (1327 r.). Od tego momentu współczesne przygraniczne gminy znalazły się w granicach ziem Korony Czeskiej. Po jego bezpotomnej śmierci terenem tym władali książęta opawsko-raciborscy z bocznej dynastii Przemyślidów. W 1526 roku obszar Korony Czeskiej przeszedł pod panowanie Habsburgów. W latach 1740-1742 Fryderyk II, król pruski, zajął zbrojnie Śląsk - od tego momentu ziemia raciborska na prawie dwa wieki przeszła pod panowanie pruskich Hohenzollernów. Zmiany nastąpiły po I wojnie światowej. W 1920 roku na mocy postanowień wersalskich południową część ówczesnego powiatu raciborskiego (obejmujących 28 985,2 hektarów, z 45 386 mieszkańcami pochodzenia morawskiego) przyznano Czechosłowacji. Nowa granica spowodowała poważne utrudnienia w kontaktach społecznych i gospodarczych. Kolejne zmiany w przebiegu granicy wprowadził układ w Monachium (1938 r.). Wówczas tzw. kraik hulczyński wrócił do Niemców. W maju 1945 roku władze Czechosłowacji podjęły ponowną próbę podporządkowania sobie południowej części Śląska. Ostatecznie - pod naciskiem Związku Radzieckiego - Czechosłowacja zrezygnowała z żądań przyłączenia ziem: raciborskiej, głubczyckiej i kłodzkiej. Umowa między stroną polską a czeską, dotycząca przebiegu granicy, została podpisana 13 czerwca 1958 roku w Warszawie. Zdecydowano o utrzymaniu na tym obszarze przedwojennej linii granicznej. Do Czechosłowacji włączono zatem Hulczyńskie i przygraniczne miejscowości, między innymi: Sudice, Šilheřovice Píšt’, Hat’, Kravaře, Hlučín, natomiast do Polski Ludowej – Raciborskie i Głubczyckie z następującymi przygranicznymi wsiami: Pietrowice Wielkie, Samborowice, Pietraszyn, Krzanowice, Borucin, Bolesław, Bieńkowice, Tworków, Krzyżanowice, Owsiszcze, Nowa Wioska, Rudyszwałd i Chałupki. Wyznaczona wówczas granica między państwami jest obowiązującą do dzisiaj.

Gwara i folklor słowny

Język morawski, morawszczyzna, morawścina to potoczne określenia języka mówionego Morawian. W naukowej refleksji nosi on nazwę dialektu laskiego (od pasa lasów oddzielających Opawszczyznę od Moraw). Charakterystyczną jego cechą jest brak samogłosek nosowych oraz występowanie dźwięcznego h w miejscu głoski g, np. husiatko „gąsiątko”, hamlara „czereśni”', jahodki „porzeczki”, husty „gęsty”, swaty „święty”, maso „mięso”.  Jest to dialekt przejściowy, mający zarówno polskie, jak i czeskie cechy językowe. Zainteresowania nim sięgają końca XIX i początku XX wieku (zapoczątkowane przez Lucjana Malinowskiego, a kontynuowane przez: Kazimierza Nitscha, Zdzisława Stiebera, Karola Dejnę, Feliksa Steuera, Romana Laskowskiego, Bogusława Wyderkę i Marcelę Szymańską). Dzięki zaangażowaniu lokalnych badaczy udało się zebrać i wydać drukiem wiele legend oraz podań ludowych, jak również przysłów, powiedzeń, porzekadeł, anegdot czy wyliczeń. 

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

Najstarsze zachowane pieśni ludowe mają rodowód XVII-wieczny. Powstawały przy różnych okazjach: obrzędach przejścia, rodzinnym biesiadowaniu, darciu pierza, pracach polowych, w chwilach wzruszenia czy jako improwizacje twórców samorodnych. Utwory, które odpowiadały gustom wiejskiej społeczności, poglądowi ludu na świat, jego zasadom moralnym, żyły w tradycji ustnej kilka pokoleń. Jako przyczynę zaniku niektórych z nich Morawianie najczęściej wymieniają brak zainteresowania muzykowaniem: Ja znała moc wieca pieśniczek, ale nieśki uż ich nie pamatam, bo se ich nie śpiwa. „Znałam wiele więcej pieśni, ale dzisiaj już nie pamiętam ich treści, bo nie są śpiewane”.

Wiele spośród zachowanych tekstów ma charakter wybitnie morawski, a sami ich użytkownicy mówią, że „Morawy to region muzyki i śpiewu, jego muzykalność przeniknęła na stronę polską.” Najpopularniejsze melodie wzorowane są na utworach z repertuaru orkiestry dętej Moravanka.   

Zachowane pieśni są tematycznie zróżnicowane. Najliczniejszą grupę stanowią miłosne, obyczajowe, zawodowe i rozmaitej treści. Stosunkowo niewielką grupę tworzą: satyryczne, obsceniczne, pożegnalno-powitalne, żołnierskie. Część z nich znajduje się w repertuarze chóru ,,Cecylia” działającego przy Gminnym Centrum Biblioteczno-Kulturalnym w Krzanowicach.

Obyczaje i obrzędy

Morawianie to grupa etniczna, która przywiązuje dużą wagę do dziedzictwa swoich przodków. Szacunek wobec przeszłych pokoleń okazują m.in. poprzez kultywowanie tradycji, zwyczajów, obrzędów czy praktyk wierzeniowych. Z najważniejszych zwyczajów dorocznych należy wymienić: procesję konną ku czci św. Mikołaja (Krzanowice), wodzenie niedźwiedzia (Samborowice), pogrzebanie basa (Krzanowice), klekotanie/ kłapanie w Wielkim Tygodniu (Bolesław, Owsiszcze, Pietraszyn), lubkanie krzyża przy Grobie Pańskim, szukanie zajączka w poniedziałek wielkanocny (cały obszar), procesję do pola/ za Bohem (Bolesław), wielkanocną procesję konną (Pietrowice Wielkie, Bieńkowice), karwaczowanie - smaganie rózgą (Bolesław), dywany kwietnie na uroczystość Bożego Ciała (Bolesław, Krzanowice, Owsiszcze, Pietrowice Wielkie, Samborowice), świętowanie dożynek (plecenie koron żniwnych) oraz odpustów parafialnych (cały obszar), kult świętych patronów w kulturze agrarnej.

Do nowych tradycji zaliczyć można: obchody św. Marcina 11 listopada oraz adwentowe kiermasze bożonarodzeniowe, którym towarzyszy publiczne rozpalenie choinki.

Strój

Do wyznacznika odrębności regionalnej zaliczyć trzeba również strój ludowy, który badacze nierzadko postrzegają w kategorii zjawiska społeczno-kulturowego z całym bogactwem symboliki i znaczeń. Strój ludowy noszony na pograniczu śląsko-morawskim należy do odmiany raciborskiej. Ancug składał się z sukni i jupki/ kocybajki oraz ozdobnej zapaski (tzw. fortuch/ zościerka/ zapaśnica). Nakrycie głowy stanowiły: szatki, szpigeltuchy, hyty, plety (w zależności od pory roku). Obowiązywały dwa rodzaje strojów - codzienny i świąteczny. Odświętna garderoba była bogato zdobiona, szyta najczęściej z drogich tkanin: jedwabiu, tafty, satyny, rypsu czy brokatu. Strój roboczy kobiety szyły sobie same, ze zwykłych materiałów (w kolorze czarnym, brązowym, granatowym, szarym lub zielonym).

Trzeba jednak zauważyć, iż obecnie kobiet ubierających się po selsku nie widać w codziennej przestrzeni życiowej mieszkańców. Ten sposób ubierania się zanikł z chwilą śmierci jego użytkowniczek, co nastąpiło w ostatnich latach. Najstarsza z Morawianek (mieszkanka Borucina) nosząca selske obleczy zmarła w 2013 roku, w wieku 101 lat. Jednak strój ludowy nie zniknął z przestrzeni kulturowej regionu. Traktowany jako kategoria historyczna stanowi kostium dla aktorów, wykorzystywany bywa podczas dożynek przez kobiety niosące korony żniwne oraz idące w korowodzie w obrzędzie grzebania basa. Zakładany jest również podczas występów scenicznych przez członków zespołów folklorystycznych działających przy placówkach kulturalno-oświatowych przygranicznych gmin.

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

W Krzanowicach zachował się stary, owalnicowy układ urbanistyczny z rynkiem i siecią ulic, natomiast w części wiejskiej miasteczka, na tzw. Stranie, oraz w Pietrowicach Wielkich można spotkać zagrody typu frankońskiego, wybudowane w połowie XIX wieku. Charakteryzują się one zamkniętym układem budowli na prostokątnej działce. Ich specyfiką są dwa budynki mieszkalne: dom gospodarza i mniejszy, zwany wymienką, przeznaczony dla starzejących się rodziców, połączone murem bramnym, w którym znajduje się brama i furta. W podwórzu znajdują się stajnia, obora, gnojownik i studnia. Całość układu dopełnia prostopadle ulokowana stodoła z przejazdem do położonego za nią sadu.

Ciekawym przykładem zabudowy w Bolesławiu jest kilka dobrze zachowanych, murowanych domów mieszkalno-gospodarskich z drugiej połowy XVIII i początku XIX wieku oraz młyn, piekarnia, trzy spichlerze i kuźnia.

Zabytki materialne

Bogactwem polskich Moraw są zabytki materialne dokumentujące przeszłość tego regionu. Świadectwem pobożności ludowej są liczne kościoły (zawsze ulokowane na wzniesieniach), kaplice i krzyże przydrożne (często w inskrypcjami w morawścinie). Do najokazalszych świątyń należą:

– drewniany pątniczy kościół pw. św. Krzyża w Pietrowicach Wielkich (z 1667 r.),

– późnobarokowy kościół pw. św. Mikołaja (tzw. Mikołaszek) w Krzanowicach (1744),

– neogotycki kościół pw. św. Augustyna w Borucinie (1908),

– neobarokowy kościół pw. św. Wacława w Krzanowicach (1915),

– kubistyczny kościół pw. św. Barbary w Pietraszynie (1931).

Z rzadkich obiektów gospodarczych zachowały się drewniane, oklejone gliną spichlerze (lamusy) pochodzące z początku XIX wieku wykorzystywane pierwotnie do magazynowania płodów ziemi.

Ważne zadanie w zakresie ochrony i upowszechniania dziedzictwa kulturowego Morawian realizują wiejskie instytucje kultury, a w szczególności izby regionalne: w Borucinie (założona w 1996 roku) i w Krzanowicach (otwarta w 2019 roku). Zgromadzono w nich eksponaty z zakresu etnografii i historii (m.in. meble, sprzęt kuchenny i domowy, książki i czasopisma, zabytki sztuki sakralnej, pamiątki dekoracyjne, hełmy, mundury i czapki strażackie, dawny sprzęt rolniczy, sprzęt rzemieślniczy, dawne sprzęty przeznaczone dla niemowląt i dzieci, walizki i kufry podróżne, wiklinowe kosze, pierwszy sprzęt radiowo-telewizyjny, kobiece stroje ludowe, eksponaty związane z obrzędowością doroczną).

W Bolesławiu w oryginalnych wnętrzach wiejskiego domu (tzw. chałupce) pani sołtys przyjmuje turystów, częstując ich tradycyjnymi dla regionu potrawami i słodkościami oraz opowiadając o historii miejscowości.

W Borucinie zachowała się barokowa brama wjazdowa do dawnego folwarku, którego właścicielem był śląski arystokratyczny ród Lichnowskich. W jej szczycie ulokowany jest lapidarnie wykonany herb rodowy.

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Z uwagi na rolniczy charakter regionu, z pomocą sedlakom „gospodarzom” przychodzili tacy rzemieślnicy jak: kołodzieje, kowale, stolarze, murarze, młynarze czy piekarze i rzeźnicy. Niektóre warsztaty przetrwały do dzisiaj. Działały cegielnie. Pietrowice Wielkie słynęły z krawiectwa (w 1938 roku we wsi było 224 krawców).   

Z Bolesławia pochodzi malarz Oswald Malura (1906-2003). Jego prace podziwiać można w wielu muzeach: w Niemczech, Francji, we Włoszech, Anglii, Szwajcarii, Austrii, Ameryce, Gwatemali, Meksyku, Argentynie, Brazylii, Indiach. Twórcą samorodnym jest Józef Filip (1903-1975), malarz z Krzanowic, tworzący głównie karykatury obrazujące czasy II wojny światowej i zimnej wojny. 

Tradycyjne kulinaria

Znamienną cechą tradycyjnej społeczności wiejskiej był minimalizm konsumpcyjny, co wynikało ze stosunków społeczno-gospodarczych oraz samowystarczalności gospodarstw w zakresie pożywienia. Obfitość i rodzaj posiłków zależał od możliwości produkcyjnych rodziny. Zazwyczaj hołdowano zasadzie: Jeść, aby żyć, więc posiłki codzienne odznaczały się prostotą, skromnością i szybkością przygotowania. W tym celu wykorzystywano łatwo dostępne produkty wytworzone we własnym gospodarstwie: mięso, tłuszcz zwierzęcy, mleko, masło, płody rolne, jaja.

Współcześnie gospodynie chętnie przygotowują przetwory na zimę. Do menu świątecznego zaliczyć trzeba zestaw obiadowy: nudelzupę „rosół z makaronem”, „rolady zrazy wołowe”, hałeczki z zołzu „śląskie kluski z sosem”, modre zeli „czerwoną kapustę”, oraz słodkości w postaci: tortów, keksów „kruche drobne ciasteczka”, kołaczy „placki z ciasta drożdżowego z nadzieniem serowym, makowym lub jabłkowym” - rodzaj pieczywa obrzędowego czy szpajzy „deser na bazie surowych kurzych jaj z dodatkiem cytryny lub kakao”.

Typowo morawska wieczerza wigilijna składa się z następujących dań postnych: zupy grochowej lub grzybowej, smażonego na maśle karpia, śledzi w śmietanie, ziemniaków okraszonych masłem z cebulką, surówki z kiszonej kapusty, kompotu z peczek „suszone owoce” oraz maczki „deser na bazie wywaru warzywnego, z dodatkiem piernika i bakalii”, puczek „drożdżowe bułeczki polewane klarowanym masłem” i śliszek „lane kluski gotowane we wrzątku podawane z charakterystycznym sosem śliwkowo-śmietanowym zwanym szymliną/ szymleną”. 

Kultywuje się tradycję domowych świniobić. Do podstawowych wyrobów z uboju należą: lelitka czerne  „kaszanka”, lelitka biłe „bułczanka”, jaczmynki „danie z kaszy jęczmiennej i krwi” preswuszt „salceson”, lejberwuszt „pasztet”, gehaktes “mięso mielone”, swojska kiełbasa i obowiązkowo fet “smalec”.

Instytucje kultury promują morawskie smaki poprzez organizację przeróżnych imprez z kulinariami w tle.

Terytorium

https://www.polskieradio.pl/8/478/artykul/2264018,morawy-dawniej-i-dzis

https://pl.wikipedia.org/wiki/Morawcy

Osadnictwo      

https://www2.krzyzanowice.pl/site/strony/2-nasza-gmina/13-solectwa-gminy/65-owsiszcze.html

Rys historyczny               

https://instytutkorfantego.pl/blog/rys-historyczny-rozwoju-regionu/

Gwara i folklor słowny  

https://podroze.gazeta.pl/podroze/7,114158,30039933,w-tym-regionie-nie-mowi-sie-po-polsku-tam-sie-rzadzi-po-morawsku.html

Folklor muzyczny, słowno-muzyczny i taniec 

https://www.naszraciborz.pl/site/art/1-aktualnosci/0-/8585-chor-cecylia-powital-wiosne

Obyczaje i obrzędy         

https://www.nowiny.pl/wiadomosci/217299-w-krzanowicach-pogrzebano-kontrabas-tak-pozegnano-karnawal-o-zwyczaju-rozmawiamy-z-dr-marcela-szymanska-zdjecia-wideo.html

https://www.parafiaborucin.pl/zwyczaje-wielkanocne-klapanie/

https://www.pietrowicewielkie.com.pl/pl/site/index/4-nasza-gmina/488-imprezy-cykliczne/164-wielkanocna-procesja-konna.html

Strój     

https://raciborz.com.pl/2008/09/05/wystawa-raciborski-stroj-ludowy-w-muzeum.html

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi       

https://krainagornejodry.travel/culturalheritage/15716/uklad-urbanistyczny-krzanowic

https://krainagornejodry.travel/culturalheritage/15683/zachowany-uklad-owalnicowy-pietrowic-wielkich

Zabytki materialne        

http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-edf9e4fe-c6da-4743-875d-7e712582bb55

https://krainagornejodry.travel/culturalheritage/3674/kosciol-sw-waclawa-w-krzanowicach

https://krainagornejodry.travel/poi/3100/drewniany-kosciol-pw-sw-krzyza-w-pietrowicach-wielkich

https://krainagornejodry.travel/culturalheritage/1018147

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

https://raciborz.com.pl/2008/07/01/malarstwo-oswalda-malury.html

Tradycyjne kulinaria      

https://www.nowiny.pl/wiadomosci/163416-marcela-szymanska-o-wielkanocnych-tradycjach-kulinarnych-pogranicza-slasko-morawskiego.html

1. Ćwikła J., Gawędy o dawnych obrzędach pogranicza polsko-czeskiego, starych strojach ludowych i fotografiach rodzinnych, [w:] Utracki G., Tradycja i współczesność w kulturze pogranicza polsko-czeskiego, Krzyżanowice-Racibórz 2006, s. 11-29.
2. Ćwikła J., Raciborskie stroje ludowe, „Notatnik Skansenowski. Rocznik Muzeum Wsi Opolskiej” 2015, nr 5, s. 92-97.
3. Ćwikła J., Stroje ludowe Raciborszczyzny, „Ziemia Raciborska” 1999, nr 2-3, s. 13-15.
4. Ćwikła J., Wielkanocne procesje konne na Górnym Śląsku, „Śląskie Prace Etnograficzne”, t. 4: Śląskie zwyczaje i obrzędy doroczne. Echa przeszłości czy żywa tradycja?, red. Pieronkiewicz-Pieczko K., Katowice 2017, s. 197-223.
5. Dejna K., Polsko-laskie pogranicze językowe na terenie Polski. Część I. Atlas, Łódź 1951.
6. Dejna K., Polsko-laskie pogranicze językowe na terenie Polski. Część II, Łódź 1953.
7. Fulneczek L., Lichnowscy, czyli o czasach, kiedy na Śląsku gościli z wizytą van Beethoven, Liszt i Paganini, „Nasza Historia” 2015, nr 12, s. 16-18.
8. Gałecka-Paduchowa A., Kapličky, plastiky a kříže u cest na Ratibořsku, [w:] Šefčík E., Lidová kultura na Hlučínsku, Bolatice-Kravaře 1999.
9. Garstka R., Lysko A., Czas niezwykły. Obrzędowość doroczna na Górnym Śląsku, Katowice 2018.

Godula F., Historyja Raciborza i okolicy, Racibórz 1912.

10. Hanczuch B., Mrowiec R., Sput P., Koniec wojny w Raciborzu i na Raciborszczyźnie w świetle źródeł historycznych i wspomnień świadków/Das Ende des Krieges in Ratibor und im Ratiborer Land nach Quellen und Erinnerungen der Zeitzeugen, Racibórz 2007.
11. Hoňková J., Hluczyńsko-etnograficzny region w perspektywie wydarzeń historycznych, „Studia Artystyczne” 2015, nr 3, s. 77-82.
12. I. Hlubek (zebrała i oprac.), Jako rzadziły i o czym pyrwe śpiwały nasze omy, Racibórz 2012.
13. Kowalski M., Morawianie (Morawcy) w Polsce, „Studia z Geografii Politycznej i Historycznej” 2016, t. 5, s. 115-131.
14. Wawoczny G (oprac.), Kuchnia morawska. Moravská kuchyně, , Racibórz 2009.
15. Lach K., Piesze i konne procesje dziękczynno-błagalne w Raciborskiem (cz. I), [w:] Kupisiński Z., Potrzeba religii. Dynamika praktyk religijnych i rytualnych, Lublin 2015, s. 263-282.
16. Lach K., Piesze i konne procesje dziękczynno-błagalne w Raciborskiem (cz. II), [w:] Adamowski J., 17. Tymochowicz M., Sacrum w kulturze tradycyjnej i współczesnej, Lublin-Wrocław 2016, s. 239-250.
17. Lach K., Tradycja i współczesność wielkanocnych procesji konnych w Raciborskiem, [w:] Kadłubiec K. D., Folklorystyka na przełomie wieków, Cieszyn 1999, s. 219-236.
18. Lach K., Tradycyjne formy wielkopostnych zwyczajów i obrzędów na pograniczu śląsko-morawskim, [w:] Lach K., Dziedzictwo kulturowe pogranicza śląsko-morawskiego. Materiały konferencji popularnonaukowej, Racibórz 2002, s. 57-67.
19. Lach K., Wierzenia, zwyczaje i obrzędy. Folklor pogranicza polsko-czeskiego, Wrocław 2004.
20. Lach K., 100 lat parafii Borucin, Opole 2006.
21. Lach K., Woźniak Z., Hassermany, klekanice i inne stwory... Podania ludowe na polsko-czeskim pograniczu, Racibórz 2015.
22. Mika N., Historia miasta i gminy Krzanowice, Kraków 2013.
23. Newerla P., Siwik W., Zarys historii Krzanowic. Abriß der Geschichte von Kranstädt, Krzanowice 1996.
24. Newerla P., Pietrowice Wielkie. Osiem wieków historii wsi i parafii, Pietrowice Wielkie 2017.
25. Pałys P., Czechosłowackie roszczenia graniczne wobec Polski 1945-1947, Opole 2007.
26. Pałys P., Kłodzko, Racibórz i Głubczyce w stosunkach polsko-czechosłowackich w latach 1945-1947, Opole 1997.
27. Pałys P., Kwestie terytorialne i etniczne na pograniczu polsko-czeskim w latach 1945-1946 w świetle opracowań dotyczących pogranicza raciborsko-głubczyckiego, „Rocznik Ziem Zachodnich” 2017, t. 1, s. 690-705.

29.Kowol P (oprac. muzyczne), Pieśni ludowe. Śpiewnik,., Pietrowice Wielkie 2004.

30. Prochaska-Burek U., Bolesław. Wieś na polsko-czeskim pograniczu, Bolesław 2012.
31. Siatkowski J., Czesko-polskie kontakty językowe, Warszawa 1996.
32. Smolińska T., Dziedzictwo kulturowe na pograniczu etnicznym (na przykładzie Górnego Śląska), [w:] Kadłubiec D., Kultura ludowa na pograniczu, Katowice 1995, s. 25-40.
33. Szymańska M., Dialekt laski na ziemi raciborskiej, [w:] Mika N., Ziemia raciborska. Postacie, zjawiska historyczne, gospodarka, Kraków 2014, s. 49-60.
34. Szymańska M., Dziedzictwo kulinarne pogranicza śląsko-morawskiego jako atrakcja turystyczna (na przykładzie wybranych wydarzeń kulinarnych), „Turystyka i Rekreacja” 2017, nr 22, s. 167-180.
35. Szymańska M., Gwara Krzanowic w powiecie raciborskim, Racibórz-Krzanowice 2009.
36. Szymańska M., Śladami rodu Lichnowskich - o transgranicznym szlaku turystycznym na pograniczu śląsko-morawskim, „Zeszyty Naukowe Turystyka i Rekreacja” 2018, z. 21, s. 227-244.
37. Szymańska M., Między tradycją a współczesnością – dziedzictwo kulinarne pogranicza śląsko-morawskiego (wybrane aspekty), [w:] Świtała-Trybek D., Przymuszała L., Dziedzictwo kulturowe Śląska. Materiały, analizy, interpretacje, Opole 2019.
38. Szymańska M., W stronę „nowej tradycji”, czyli o „koronkowych” wypiekach w Raciborskiem, [w:] Chodźko E., Maciąg M., Tradycja i jej współczesne wymiary. Badania naukowe, Lublin 2018, s. 57-72.
39. Szymkowicz P., Polsko-czechosłowacki konflikt graniczny na odcinku Śląska Opolskiego i Opawskiego w latach 1945-1947, Opole 2002.
40. Tożsamość morawska na pograniczu polsko-czeskim. Materiały z konferencji popularnonaukowej, red. Wasiczek M., Racibórz 2012.
41. Wawoczny E., Dwieście legend i podań z terenu powiatu raciborskiego i okolic. Materiały pomocnicze do edukacji regionalnej, Racibórz 2005.
42. Wyderka B., O osobliwości gwar laskich na terenie Polski, [w:] Lach K., Przeobrażenia historyczno-kulturowe na pograniczu śląsko-morawskim, Borucin 2007, s. 9-18.
43. Zambrzycka-Kunachowicz A., Odrobki jako forma współdziałania gospodarczego na wsi (Na przykładzie wsi Owsiszcze, powiat Racibórz), Opole 1967.
44. Zambrzycka-Kunachowicz A., Rzemiosło we wsi robotniczo-rolniczej (Na przykładzie wsi Owsiszcze w powiecie raciborskim), Opole 1971.
45. Zambrzycka-Kunachowicz A., Społeczna i kulturowa funkcja daru, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Etnograficzne” 1977, z. 10, s. 87-106.
46. Zambrzycka-Kunachowicz A., Zwyczajowe formy współżycia społecznego (Studium wsi Owsiszcze na Śląsku Opolskim), Kraków 1980.