Chałupa doliniańska.

Chałupa doliniańska. Fot. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. https://skansen.mblsanok.pl/indexokno.ph

Dolinianie

W doliniańskich wioskach, często pod jednym dachem mieszkali wierni kościoła i cerkwi. W rodzinach mieszanych istniał zwyczaj, że córki chrzczono w obrządku matki, a synów – ojca. Święta doroczne obchodzono wówczas według dwóch kalendarzy – juliańskiego i gregoriańskiego, a tam, gdzie mieszkali Polacy i Rusini, teksty pieśni obrzędowych występowały w wariancie polskim i ruskim. Cechą charakterystyczną dawnych chałup doliniańskich były podcienia wnękowe w ścianie frontowej, rozpowszechnione w XIX w. Domy budowano zwykle z bali jodłowych wiązanych na obłap, a tradycyjnym pokryciem czterospadowego dachu była słoma. Popularnym rzemiosłem było wytwarzanie drewnianych przedmiotów codziennego użytku: łyżek, warząchwi (chochel), wrzecion, a także zabawek.

Tekst: Jolanta Dragan

Nazwa

Nazwa „Dolinianie” uchodzi raczej za wytwór literacki i nie jest spotykana w gwarze. Nazwy Dolinianie, Doliszniaki lub Równiaki pochodzą od określenie dolina - terenu położonego niżej niż sąsiednie góry Karpaty (Doły Sanockie). Z kolei nazwa Namulaki pochodzi od tego, że woda z gór nanosiła na ich równinę wiele mułu.

Terytorium

Obszar obejmuje Góry Sanocko – Turczańskie, Doły Jasielsko – Sanockie, Pogórza: południową część Pogórza Dynowskiego, zachodnią część Pogórza Przemyskiego, wschodnią część pogórza Bukowskiego i Pogórze Leskie. Wschodnia granica Dolinian jest niejednoznaczna, a zachodnia biegła szczytami poszczególnych pasm, wzdłuż lewego brzegu Sanu. Rzeka San stanowiła również linię, według której wyznaczano, w różnych okresach historycznych, granice administracyjne. Obszar obejmuje 114 miejscowości.

Osadnictwo

Etnicznie Dolinianie stanowili dużą grupę ludności ruskiej, zarówno autochtonicznej jak i pochodzącej z późniejszych nasiedleń, z domieszką ludności polskiej oraz niewielkim udziałem ludności niemieckiej i wołoskiej. Historycznie grupa ta ukształtowała się w trakcie XV-wiecznej kolonizacji, poprzez napływ ludności polskiej i niemieckiej na autochtoniczną ludność ruską. Zaznaczyć należy, że ludność niemiecka stosunkowo szybko została zasymilowana przez polską, tracąc swoją narodową tożsamość, a jej ślad pozostał głównie w nazwiskach. Na omawianym obszarze istniały wsie jednorodne etnicznie – polskie albo ruskie oraz mieszane.

Krótki rys historyczny

W latach 1340-1349 Ruś Czerwona, ze starym osadnictwem ruskim, została przyłączona do Polski przez króla Kazimierza Wielkiego. Po 1340 r. nastąpił okres nowego osadnictwa ruskiego oraz migracje osadników polskich i niemieckich. W 1848 r. nastąpiło uwłaszczenie chłopów w Galicji, a na przełomie XIX/XX w. – wielka emigracja chłopów i rozwój przemysłu naftowego. Pod koniec II wojny światowej nastąpiły początki wysiedleń do Związku Radzieckiego ludności rusińskiej, co spowodowało walki na tle etnicznym. W latach 1944-1947 ok. 500 tys. Rusinów zostało wysiedlonych do ZSRR, a po 1947 r. na Ziemie Odzyskane. Na miejscu zostały głównie rodziny polskie i mieszane.

Kultura ludowa

Gwara i folklor słowny

Na terenie zamieszkiwanym przez Dolinian występowały gwary polskie, typowe dla Małopolski Wschodniej, z rusycyzmami oraz dialekty południowo-ukraińskie, tzw. nadsańskie. Mieszkańcy wsi, w których mieszkali przedstawiciele obu obrządków, znali często oba języki.

 

Folklor muzyczny, słowno - muzyczny i taniec

Kultura Dolinian cechowała się przenikaniem różnych elementów językowych w warstwie słownej. Tam, gdzie mieszkali Polacy i Rusini, teksty pieśni obrzędowych występować mogły w wariancie polskim i ruskim. A pieśni towarzyszyły wszystkim wydarzeniom świątecznym – rodzinnym oraz dorocznym. W ramach jednej pieśni mogły też występować na przemian zwrotki w obu wariantach językowych. Liczne przykłady tekstów i melodii z obszaru zamieszkiwanego przez Dolinian odnotował Oskar Kolberg. Współcześnie tradycje muzyczne terenu kultywuje np. zespół Lisznianie.

 

Obyczaje i obrzędy

Przenikanie się elementów kulturowych przejawiało się również w sferze obrzędowej, tam gdzie miejscowości zamieszkiwane były przez Polaków i Rusinów. W rodzinach mieszanych istniał zwyczaj, że córki chrzczono w obrządku matki, synów – ojca. W ten sposób pod jednym dachem mieszkali wierni kościoła i cerkwi. Święta doroczne obchodzono wówczas według dwóch kalendarzy – juliańskiego i gregoriańskiego. Obchody miały charakter przede wszystkim agrarny oraz pasterski. Momentami kulminacyjnymi w dorocznej obrzędowości był okres świąt Bożego Narodzenia i Wielkanocy.

 

Strój

Tradycyjny ubiór Dolinian, noszony do końca XIX w. posiadał w dużej mierze cechy tzw. stroju małopolskiego. Części odzieży wykonane były z płótna lnianego i konopnego, oraz wełnianego sukna. Poszczególne części odzieży męskiej to: długa koszula noszona na wierzchu, przepasana szerokim pasem; portki; kamizelka; drewniane chodaki; słomiany kapelusz/magierka/kapelusz filcowy. Ubiór kobiecy składał się z: długiej koszuli, kamizelki, fartucha (spódnicy), burki (sukienna spódnica zakładana w zimnych okresach), zapaski. Ubiór był wyróżnikiem pozycji społecznej: kożuch, jupkę (kobiecy płaszcz sukienny), skórzane buty i korale nosili gospodarze majętni. Z końcem XIX w. strój tradycyjny, wykonywany we własnym zakresie zaczął zanikać na rzecz miejskiego. Strój Polaków i Rusinów przed długi okres nie różnił się w żaden sposób. Dopiero w latach 30 XX w., na skutek działalności „Proświty” rozpowszechniły się wzory ukraińskie, przede wszystkim haft krzyżykowy.

 

Architektura tradycyjna i typ zabudowy wsi

Wsie doliniańskie położone na terenach pagórkowatych mają często charakter łańcuchówek z siedliskami po obu stronach drogi i potoku. Układ pól na przestrzeni lat zmieniał się w zależności od umów rodzinnych. J. Czajkowski zwraca uwagę, że na skutek przeludnienia wsi na przełomie XIX i XX w. budownictwo zaczęło się rozpraszać po polach i szczytach wzniesień. W budownictwie występowała najczęściej zagroda jednobudynkowa. Cechą charakterystyczną dawnych chałup doliniańskich były podcienie wnękowe w ścianie frontowej rozpowszechnione w XIX w. Domy budowano zwykle z bali jodłowych wiązanych na obłap. Tradycyjnym pokryciem  czterospadowego, dachu była słoma, ale już przed I wojną światową pojawia się dachówka cementowa, gont, a nawet blacha.

 

Zabytki materialne

Liczne przykłady najstarszych zabytków materialnych grupy doliniańskiej prezentowane są w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku oraz w Muzeum Historycznym Zamek w Sanoku (sztuka sakralna). Tradycyjne, niszczejące już, pojedyncze chałupy w wnęką można jeszcze zaobserwować w regionie. Przykładem historycznej małomiasteczkowej zabudowy jest rynek w miejscowości Mrzygłód. Na całym terenie spotkać można zachowane kościoły, cerkwie, oraz cmentarze obrządku wschodniego będące świadectwem rusińskich mieszkańców.

 

Twórczość ludowa, rękodzieło tradycyjne i rzemiosło

Charakterystycznym rzemiosłem, popularnym na terenie doliniańskim było wytwarzanie drewnianych sprzętów użytku codziennego: łyżek, warząchwi, wrzecion, zabawek itp. Z wyrobu tych przedmiotów słynęły okolice Nadolan. Mieszkańcy Mrzygłodu do połowy XX w. zajmowali się garncarstwem. Miejscowość była ważnym lokalnie i ponadlokalnie ośrodkiem ceramiki.

 

Tradycyjne kulinaria

Potrawy tradycyjne Dolinian oparte były przede wszystkim na surowcach roślinnych. Należały do nich m.in.: barszcz żytni, gołąbki z kaszą gryczaną lub ziemniakami, fasola ze śliwkami, kogutki z makiem (rodzaj klusek), paska (pszenne pieczywo wielkanocne), proziaki (placki mączne),  tarciaki (zapiekane w kapuście ziemniaki), zupy: czosnkowa, kminkowa – rozmaite zupy owocowe, zupy z roślin strączkowych (np. fasoli, grochu), kwasówka (woda z kiszonej kapusty „podbita mąką”).

 

Inne wyróżniki

Istotnym aspektem jest fakt, że Dolinianie to grupa etnograficzna, która na skutek migracji zarobkowych i bliskości ośrodków miejskich na pocz. XX w. zatraciła swoją tradycyjną specyfikę ulegając tym samym procesom asymilacyjnym i cywilizacyjnym. Teren doliniański, w przeciwieństwie do sąsiednich regionów nie cieszył się szerszym zainteresowaniem etnografów, a po wysiedleniach ludności rusińskiej (ukraińskiej) kultura ta zatraciła wiele elementów rozumianych jako tradycyjne.

Literatura

  1. Czajkowski J., Budownictwo ludowe Podkarpacia, Sanok 1997.
  2. Ossadnik H., Radwański A., Obszar badawczy Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku (Bojkowie, Dolinianie, terytoria przejściowe, zmiany nazw) cz.1., „Materiały Budownictwa Ludowego w Sanoku”, 200, nr. 37.
  3. Reinfuss R., Doły sanockie – lud ruski z okolic Sanoka, „Materiały Budownictwa Ludowego w Sanoku”, 196, nr 29.
  4. Blin-Olbert D., Rzemiosło drzewne w doliniańskiej wsi Nadolany, „Materiały Budownictwa Ludowego w Sanoku”, 196, nr 29.
  5. Kolberg; O., Dzieła wszystkie, t. 49: Sanockie – Krośnieńskie, cz.1, red. A. Skrukwa, Wrocław – Poznań 1974.
  6. Krowiak M., Dolinianie, [w:] Dziedzictwo kulturowe pogranicza polsko-słowackiego, red. M. Tymochowicz, Wrocław 2022.
  7. Marciniak M., Dawne ubiory Dolinian, „Materiały Budownictwa Ludowego w Sanoku”, 1994, nr. 32.
  8. Stefański S., Rzemiosło i handel w Mrzygłodzie. Sprawozdanie z obozu naukowego zorganizowane przez Rzeszowskie Muzeum Okręgowe w Mrzygłodzie, w sierpniu 1958 r., Sanok 1959.
Dolinianie - chałupa z Posady Olchowskiej

Dolinianie - chałupa z Posady Olchowskiej. Fot. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. https://skansen.mblsanok.pl/indexokno.php 

Chałupa doliniańska.

Chałupa doliniańska. Fot. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. https://skansen.mblsanok.pl/indexokno.php

 

Widok na sektor doliniański w Skansenie

Sektor doliniański w Skansenie - widok. Fot. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. https://skansen.mblsanok.pl/indexokno.php

 

nie

Zobacz także

Zamojszczyzna

Więcej

Region puszczański

Więcej

Stara wioska na mazowszu

Region Krzczonowski

Więcej

Zagroda z Kopci w Parku Etnograficznym Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej, 2020 r.

Lasowiacy

Więcej

Młodzieżowy Zespół Regionalny Szczyrzycanie w strojach szczyrzyckich, ze wsi Szczyrzyc

Lachy Szczyrzyckie

Więcej

Sektor Lessowy

Region Kielecko-Świętokrzyski

Więcej

W drodze do Kalwarii.

Górale Kliszczaccy

Więcej

Stara wioska na mazowszu

Górale Pienińscy

Więcej

Stara wioska na mazowszu

Spisz

Więcej

Bojkowska chałupa ze Skorodnego w Bieszczadach /park etnograficzny Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

Bojkowie

Więcej

Ta strona korzysta z plików cookies. Sprawdź naszą politykę prywatności żeby dowiedzieć się więcej.

0%